კანკელი

კანკელი, იკონოსტასი (­ბერძნ. stásis – გამოსახულება, ხა­ტი; სტასის – ადგილმდებარეობა, ­განთავსება), მართლმადიდებელ ­ეკ­ლე­სი­აში ტიხა­რი, ზღუდე, რომელიც საკურთხეველს გამოყოფს ეკლესიის ინტერიერის ძირითადი ნაწილისგან. სა­ქარ­თვე­ლო­ში კ-ის უძველესი ნიმუშები VIII–IX სს. მიეკუთვნება. დროთა განმავლობაში თანდათან შემუშავდა კ-ის სპეციფიკური ქართული სახე. სა­ქარ­თვე­ლო­ში არ არსებობდა რუსული ეკლესიისთვის დამახასიათებელი ფერწერული ხატებით შევსებული მაღალი იკონოსტასები, რ-ებიც, არსებითად, სრულიად თიშავს ეკლესიისგან საკურთხევლის სივრცეს. ქართული კ. ქვის ან თაბაშირისაა, იშვიათად – ხის. იგი წარმოადგენს შედარებით დაბალ ბარიერს – ზედ დადგმული თაღებით შეკავშირებულ სვეტებს, რ-თა შორის მანძილი შევსებულია ფარდით. თაღების თავზე ზემო ხაზი აუცილებლად ჰორიზონტალურია. უთაღო (არქიტრავიანი) კ-ები ჩვენში არ არსებობდა (გავრცელებულია ბიზანტიაში). ქართ. ეკლესიისთვის დამახასიათებელია ერთად­ერთი შესასვლელი (აღსავლის კარი). კ-ში ეს ტრადიცია მხო­ლოდ ძალიან გვიან, XVI ს-ში დაირღვა. ჩვეულებრივ კ-ს ამკობდნენ ორნამენტული ან რელიეფური მორთულობით. რელიეფები გვხვდე­ბა მხო­ლოდ ქვის კ-ებზე (ქვემო ბარიერზე) და მათ ყოველთვის ფართო ორნამენტული არშია აქვს შემოვლებული. თაბაშირის კ-ები მხოლოდ ჩუქურთმებითაა მორთული. ჩუქურთმა ამკობს როგორც ქვემო ბარიერს, ისე სვეტებსა და თაღებსაც. ზოგჯერ დეკორატიულობის გასაძლიერებლად კეთდებოდა კბილანებიანი თაღები. იშვიათად გვხვდე­ბა წარწერებიანი კ-ებიც, მოგვიანებით – მოხატულიც.

სა­ქარ­თვე­ლო­ში ყველაზე მნიშვნე­ლო­ვა­ნია XI ს. კ-ები. მათგან ზოგიერთის რელიეფი (საფარა, ხოვლე) შუა საუკუნეთა ქართ. პლასტიკის საუკეთესო ­ნიმუშთა რიცხვს მიეკუთვნება. შესანიშნა­ვია სპეტის, პატარა ონის ეკლესიების დიდი ოსტატობით შესრუ­ლებული ჩუქურ­თმებით ­შემკული კ-ები. ცნო­ბილია აგრეთვე გველდესის, ატე­ნის, ურთხვისა და სხვ. კ-ები, ხოლო არმაზის ეკლესიის კ-ზე შემონა­ხულია უძველესი მხატვრობის ნიმუში.

ლიტ.: ბ ე რ ი ძ ე  ვ., ძველი ქარ­თული ხუროთმოძღვრება, თბ., 1974; ქსე, ტ. 5, თბ., 1980; Ш м е р л и н г  Р.О., Малые формы в архитектуре средневековой Грузии, Тб., 1962.