კაპადოკია

კაპადოკია (Kappadokia), ოლქი მცი­რე აზიაში (ახლანდ. თურქეთის ტერიტორია). სა­ხე­ლი მომდინარეობს ძვ. სპარსულიდან (Katpatuka – ლამაზი ცხენის ქვეყანა). კ-ის საზღვარი დას-ით მდ. ჰალისამდე (ახლანდ. ყიზილ-ირმაქი) ვრცელდებოდა, ჩრდ-ით – შავი ­ზღვის სანაპირომდე, სამხრით – ტავრის მთებამდე, აღმ-ით – მდ. ევფრატამდე. უძველეს ხანაში (დაახლ. ძვ. წ. II ათასწლ.) კ. დასახლებული იყო ხათების (პროტოხეთების) ტომებით. ძვ. წ. II ათასწლ. დასაწყისშივე კ-ში გამოჩნდნენ ინდოევროპული ტომები (ხეთები). კ. გახდა ხეთე­ბის სახელმწიფოს ძირითადი ტერიტორია. აქ მდებარეობდა მათი დედაქალაქი ხათუსა. ძვ. წ. XIX ს-ში ასირიელებმა კ-ში სავაჭრო დასახლებები შექმნეს. დაახლ. ძვ. წ. 1200-იდან კ. ფრიგიის ხელ­ქვეით მოექცა. ძვ. წ. VIII სიდან კ-ის ტერიტორიაზე კიმერიელები შევიდნენ და ერთ­ხანს იქ სახლობდნენ. დაახლ. ძვ. წ. 546 კიროს II-მ კ. აქემენიანთა სახელმწიფოს შეუ­ერთა. კ-ის მოსახლეობა აქემენიანებს ყოველწლიურად 1500 ­ცხენს, 50 ათ. ცხვარსა და 20 ათ. ჯორს უგზავნიდა. ძვ. წ. 327- იდან კ. ალექსანდრე მაკედონელის იმპერიაში, შემდეგ სელევკიდებისა და მითრიდატე VI-ის მფლობელო­ბაში იმყოფებოდა. ახ. წ. I–IV სს-ში კ. რომის პროვინცია გახდა. 371 რომაელებმა კ. ორ ნაწილად გაყვეს: პირველის ცენტრი იყო ქ. კესარია (ახლანდ. კაისერი, ძვ. მაზაკა), მეორის – თიანა. ბიზანტიურ ხანაში კ. ანატოლიკის თემს წარმოადგენდა. 1074 სელჩუკებმა დაიპყრეს, XV ს-იდან ოსმალეთის იმპერიის შემადგენლობაშია.

კ-ის ტერიტორიაზე ქარ­თველური მოდგმის ტომები ცხოვრობდნენ შავი ­ზღვის სამხრ. სანაპიროზე, პონტოს კ-ში – ლაზე­ბი და ჭანები, შიდა კ-ში კი – მუშქ/ მესხები. პონტოს კ-იდან იყვნენ ქარ­თველ­თა განმანათლებელი წმ. ნინო, წმ. გიორგი, ქარ­თლის პირველი ქრისტიანი მეფის, მირიანის მეუღლე ნანა დედოფალი, ქარ­თლის პირველი კათოლიკოსები (ავტოკეფალიის მოპოვების შემდეგ) – პეტრე და სამოელი და სხვანი. როგორც ქარ­თულ სამეცნ. ლი­ტე­რა­ტუ­რა­შია მითითებული: „ქართველი ხალხის ტრადიცია კ-ს მშობლიურ ქვეყნად მიიჩნევდა, ხოლო კაპადოკიელ მოღვაწეებს – ქართველებად" (ე. ხინთიბიძე), "კაპადოკია-პონტო-კოლხეთი (ლაზიკა)-იბერია ის ერთიანი ეთნიკური სამყარო იყო, რომელიც ერთიანი კულტურული ცხოვრებით ცხოვრობდა" (გ. გოზალი­შვილი).

კ-ის ტერიტორიაზე უძველესი დროიდანვე ჩა­მო­ყა­ლიბ­და დიდი სატაძრო ცენტრები. ახ. წ. I ს-იდან კ. ქრისტიანობის გავრცელების კერა იყო და ადრევე გახდა განდეგილების ასკეტური ცხოვრების ადგილი. მონასტრების მშენებლობა ბასილი დიდის (გ. 379) დროიდან დაიწყო. ქრისტიანები ტუფისა და ბაზალტის კლდეებში კვეთდნენ სენაკებს, ეკლესიებსა და მონასტრებს. დღეისათვის კ. გიგანტურ მუზეუმს წარმოადგენს. მარტო გერემის ველზე 350-მდე კლდეში ნაკვეთი ეკლესიაა (სულ 500-მდე), რ-თა კედლები მოხატულია ძველი და ახა­ლი აღთქმის სიუჟეტებით. კ. ქრისტიანულ სამყაროში ცნობილი კაპადოკიელი წმ. მამების (ბასილი დიდი, გრიგოლ ნაზიანზელი და გრიგოლ ნოსელი) სამშობლოა. მისი რელიგიური ცენტრი, კესარია ქრისტ. სამყაროში დიდი გავლენით სარგებლობდა.

ლიტ.: ბ ა ხ ს ო ლ ი ა ნ ი  ნ., დიდი კაპადოკია ძვ. წ. I ათასწლეულის პირველ ნახევარში, თბ., 2008; გ ო ზ ა ლ ი ­შ ვ ი ლ ი  გ., ორი ეტიუდი პონტოსა და კაპადოკიის ცხოვრებიდან, თბ., 1965; გ ო ი ლ ა ძ ე  ვ., ქარ­თული ეკლესიის სათავეებთან, თბ., 1991; ხ ა ზ ა რ ა ძ ე  ნ., აღმოსავლეთ მცირე აზიის ეთნიკური და პოლიტიკური გაერთიანებები ძვ. წ. I ათასწლეულის პირველ ნახევარში, თბ., 1978; Д а н д а м а е в  М. А., Каппадокия. Православная энциклопедия, т. 13, М., 2009.

ვ. გოილაძე