კარტოგრაფია

კარტოგრაფია (ბერძნ. χάρτης  – საწერი ფურცელი ან პაპირუსის გრაგნილი და γράφειν – ვწერ, ვხაზავ, ვხატავ), მეცნიერება ობიექტური რეალობის საგნებისა და მოვლენების კონკრეტული სივრცის დროში ცვალებადობის შე­სახებ. ეს კონკრ. სივრცე, როგორც ობიექ­ტური რეალობის საგნებისა და მოვლენების ურთიერთგანლაგების ერთობლიობა, სამგანზომილებიანია. მისი ასახვისათვის კ. იყენებს სპეციფ. ხელოვნურ ნიშნობრივ სისტემას – „რუკის ენას" და სპეციფ. მეთოდს – კარტოგრაფიულ მოდელირებას. კარტოგრაფიული შემეცნების შედეგს წარმოადგენს საკვლევი სინამდვილის კარტოგრაფიული მოდელი, რასაც მეცნიერებასა და საზ. პრაქტიკაში რუკა ეწოდება (იხ. გეოგრაფიული რუკები), შესაბამისად, კ. და რუკები ორ ჯგუფად იყოფა – დედამიწისეული და კოსმოსური. პირველში შედის გეოგრ. კ. და გეოგრ. რუკები, მეორეში – ასტრონ. კ. და ასტრონ. რუკები.

გეოგრ. რუკების ა­თვლის სივრცით სისტემად მიჩნეულია დედამიწის საკოორდინატო გრადუსთა ბადე (მერიდიანებისა და პარალელების გამოსახულება სიბრტყეზე), რ-იც რუკის მათ. საფუძველს წარმოადგენს და მიიღება გარკვეული კარტოგრაფიული პროექციის დახმარებით.

გეოგრაფიულ ობიექტებს (ოკეანე, ხმელეთი, ჰიდროგრ. ქსელი, რელიეფი, დასახლ. პუნქტები, ატმ. მოვლენები, მოსახლ. ეროვნ. შემადგენლობა და სხვ.) რუკაზე კარტოგრაფიული ბადის მიმართ ზუსტად ისეთივე გამოსახულება აქვს, როგორც სინამდვილეში. ეს არის სინამდვილის კარტოგრაფიული მოდელის უნიკალური თავისებურება, რაც მას დიდ მეცნ. და პრაქტ. მნიშვნელობას ანიჭებს.

გეოგრ. კ-თვის მნიშვნელობა აქვს გეოდ. მონაცემებს დედამიწის ფორმისა და ზომების შე­სა­ხებ, საყრდენი წერტილების კოორდინატებსა და აეროფოტოგადაღების მასალას, რ-თა საფუძველზე მიიღება დედამიწის ყველა რუკის პირველი წყარო – ტოპოგრაფიული რუკა, რ-საც შეისწავლის ზოგადი გეოგრაფია და კ. ამ თვალსაზრისით კ. მიეკუთვნება ტექ. მეცნიერებათა ციკლს, ხოლო ობიექტური სინამდვილის გარკვეული მხა­რის კარტოგრაფიული მეთოდით გამოკვლევის პროცესში კ. უკავშირდება სა­ბუ­ნე­ბის­მე­ტყვე­ლო და საზ. მეცნიერებებს. ამ კავშირის საფუძველზე იქმნება თემატური კ-ის დარგები: გეოლ., გეომორფოლოგიური, კლიმატური, ლანდშაფტური, ეკონ., ისტ. და სხვ.

კ-ის შემადგენელი სამეცნ. დისციპლინებია: კარტოგრაფიის ზოგადი თეორია – მოძღვრება საგანზე, მეთოდსა და რუკის ენაზე; რუკათმცოდნეობა – მოძღვრება რუკისა და მისი ანალიზის, კარტოგრაფიული წყაროთმცოდნეობის, რუკათა კლასიფიკაციის, ისტორიისა და მათი გამოყენების შე­სა­ხებ; მათემატიკური კ. – მოძღვრება კარტოგრაფიულ პროექციებზე; რუკათშედგენა და რედაქტირება – რუკათა შე­ქმნის თეორიული საფუძველი და ტექნოლოგია, რ-იც მოიცავს აგრეთვე რუკის გაფორმების ხელოვნებას (კარტოგრაფიული დიზაინი); კარტომეტრია – მოძღვრება რუკებზე ობიექტური სინამდვილის, საგნებისა და მოვლენების გაზომვების შე­სა­ხებ.

კარტოგრაფიული რუკებისა და ატლასების გამოცემა ხდება სპეციალურ პოლიგრაფიულ საწარმოებში.

უძველესი კარტოგრაფიული გა­მო­სახულებანი, რ-ებმაც ჩვენს დრომ­დე მოაღწია, შექმნილია ბაბილონში, ეგვიპტესა და ჩინეთში. პირველი რუკები, რ-ებშიც გათვალისწინებულია დედამიწის სფე­რული ფორმა, ძვ. საბერძნეთს ეკუთვნის. კლავდიოს პტოლემეს "გეოგრაფიის სახელმძღვანელო" (II ს.) არსებითად რუკათშედგენის წესთა კრებულს წარმოადგენს 27 რუკით.

შუა საუკუნეებში ნაოსნობისა და კოლონიზაციის განვითარებას მოჰყვა რუკების, გლობუსებისა და ატლასების შე­ქმნის ინტენს. პროცესი. იმ დროს „კ-ის" ცნება არ არსებობდა, გეოგრაფიასა და ასტრონომიასთან ერთად იგი კ ო ს მ ო გ რ ა ფ ი ა დ მიიჩნეოდა. კ-მ კულმინაციურ განვითარებას გ. მერკატორის (XVI ს.) ნაშრომებში მიაღწია.

ს ა ­ქ ა რ ­თ ვ ე ­ლ ო ­შ ი ისტ. წყაროები მიგვანიშნებს კარტოგრაფიული სამუშაოების საწყისებზე. ჩვენამდე მოღწეულია არჩილ IIის მიერ შედგენილი სა­ქარ­თველოს რუკა (1703), კავკასიის რუკა (1723), რ-ის შედგენაში გამოყენებული იყო ს.-ს. ორბელიანის მიერ მოპოვებული მასალები და ტ. გაბა­შვი­ლის მიერ შედგენილი "ლიხთ-იმერეთის რუკა" (1737). ვახტანგ VI პირადად მუ­შა­ობდა სა­ქარ­თვე­ლოსა და სომხეთის რუკების შედგენაზე.

აღსანიშნავია ქარ­თული მეცნიერული გეოგრ. და კარტოგრაფიის ფუძემდებლის, ვახუშტი ბატონი­შვი­ლის მიერ შედგენილი სა­ქართვე­ლოსა და მისი მომიჯნავე ქვეყნების სამი ატლასი (1735 და 1745) და იმავე საუკუნის 40–50-იან წლებში ქარ­თულ და რუს. ენებ­ზე შესრულებული 9 რუკა.

XIX ს-ში გეოგრ. მეცნიერებას გამოეყო რუკათშედგენის დარგი, რ-საც „კარტოგრაფია" ეწოდა, მაგრამ მეცნიერებად მხო­ლოდ მათ. კ. ითვლებოდა, ხოლო ყველა დანარჩენი კ. რუკათშედგენის ხელოვნებად იყო მიჩნეული.

1924 ა. ჯავახი­შვი­ლის ინიციატივით გეოგრ. საზ-ბასთან შეიქმნა კარტოგრაფიის ინ-ტი, რ-იც შემდგომში გეოგრ. ინ-ტად გადაკეთდა.

1936 თსუ-ის გეოგრ.-გეოლოგიის ფაკ-ტზე დაარსდა ტოპოგრაფიაკარტოგრაფიის კათედრა, რ-საც ხელმ­ძღვა­ნე­ლობ­და გეოგრაფკარტოგრაფი ს. ცხაკაია. მას ა. ჯავახიშვილთან ერთად მრავალი გეოგრ. რუკა აქვს შედგენილი, მ. შ. კავკასიის ოროგრაფიული, ჰიფსომეტრიული, გეოლოგიური, პოლიტ.-ადმინისტრაციული და სხვ.

მრავალი ქარ­თული რუკისა და ატ­ლასის შედგენა-გაფორმებაში 1932-იდან აქტიურად მონაწი­ლეობ­და კარტოგრაფი მ. ქავთარაძე.

კ-ის, როგორც მეცნიერების, ჩამოყალიბებაში დიდი წვლილი მიუძღვის გეოგრაფ-კარტოგრაფს ა. ასლანიკაშვილს. აღსანიშნავია მისი ფუნდამენტური მეცნ. შრომები: "კარტოგრაფია. ზოგადი თეორიის საკითხები" (1968) და „მეტაკარტოგრაფია" (1974), რ-ებშიც მოცემულია კ-ის, როგორც მეცნიერების განსაზღვრება. ა. ასლანიკაშვილმა „მეტაკარტოგრაფიაში" განიხილა კარტოგრაფიის სემიოტიკური ასპექტები, რის გამოც კარტოსემიოტიკის ერთ-ერთ ფუძემდებლად აღიარეს.

კ-ის დარგის განვითარებასა და სასწ.-სამეცნ. საქმიანობაში მნიშვნელოვანი წვლილი მიუძღვით კარტო­გრაფებს: ნ. ბერუჩაშვილს, თ. გორ­დეზიანს, ც. ვაშაკიძეს, ჯ. კეკელიას, გ. ლიპარტელიანს, ი. ქართველიშვილს, ვ. ჭეიშვილს და სხვებს.

ქართ. კ-ის ღირსშესანიშნავ ნიმუშებს წარმოადგენს „სა­ქარ­თველოს სსრ ატლასი" – პირველი ეროვნული ატლასი (1964; სა­ქართვ. სა­ხელმწ. პრემია; 1971), შედგენილი ვახუშტის სახ. გეოგრაფიის ინ-ტში. ამავე ინ-ტში შეადგინეს და გამოსცეს „სა­ქართვე­ლოს სასწავლო-გეოგრაფიული ატლასი" (1992; სა­ქართვ. სახელმწ. პრემია; 1994).

1997 ვახუშტი ბაგრატიონის დაბადებიდან 300 წლის იუბილესთან დაკავშირებით დაიბეჭდა გეოგრაფიის ინ-ტში ­მომზადებული ვახუშტი ბაგრატიონის „სა­ქართვე­ლოს ატლასი". 2012 იმავე ინ-ტმა შეადგინა და გამოსცა „საქარ­თვე­ლოს ეროვნული ატლასი"; 2003 ივ. ჯავახი­შვი­ლის სახ. ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინ-ტმა – „სა­ქარ­თვე­ლოს ისტორიის ატლასი" (მისი განახლებული გამოცემა განხორციელდა 2016), ხოლო 2018 თსუ-მა და ვახუშტი ბაგრატიონის სახ. გეოგრაფიის ინ-ტმა – „საქართველოს გეოგრაფიული ატლასი".

კარტოგრაფიულ პროდუქციას უშვებს თბილ. კარტოგრაფიული ფაბრიკა (იხ. სტ. "კარტოგრაფია").

ლიტ.: ა ს ლ ა ნ ი კ ა ­შ ვ ი ­ლ ი  ა., კარტოგრაფია. ზოგადი თეორიის საკითხები, თბ., 1968; ლ ი პ ა რ ტ ე ლ ი ა ნ ი  გ., ლ ი პ ა რ ტ ე ლ ი ა ნ ი  დ., გეოგრაფიული კარტოგრაფიის ტერმინოლოგიური ცნობარი, თბ., 2012; ს ა მ ა დ ბ ე გ ო ვ ი  ა., კარტოგრაფიის საფუძვლები, თბ., 1977; ც ხ ა კ ა ი ა  ს., კარტოგრაფია, თბ., 1962; ქარ­თული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 5, თბ., 1980; А с л а н и к а ш в и л и  А. Ф., О предмете познания картографии, «თსუ შრომები», 1972, ტ. 144; მისივე, Метакартография, Тб., 1974; С а л и щ е в  К. А., Предмет и метод картографии (некоторые современные взгляды), «Вестник МГУ. География», 1970, №2; მისივე, Картоведение, З изд ., M., 1990.

ა. ასლანიკა­შვი­ლი

ც. ვაშაკიძე