კახეთი

კახეთი, ისტო­რი­ულ-ეთნოგრა­ფიუ­ლი მხარე აღმოსავლეთ საქართველოში. მო­იცავს მდ. ივრი­სა და მდ. ალაზნის აუ­ზებს. კ-ს დას-ით ესაზღვრება ქართლი, სამხრ.-აღმით - აზერბა­ი­ჯანი, ჩრდ.-აღმ-ით - და­ღესტანი, ხოლო ჩრდ-ით - ჩაჩნეთი (ორივე - რუს. ფედერაცია). კ-ის ადმ.-ტერ. დაყოფა იხ. სტ-ში კახეთის რეგიონი. დღე­ვანდე­ლი კ. ოთხ მცი­რე ერთე­უ­ლად იყო­ფა: შიგნიკახეთი (მდ. ალაზნის მარჯვ. სა­ნაპი­რო), გა­რეკახეთი (მდ. ივრის შუა წე­ლი), ქი­ზიყი (მდ. ივრი­სა და მდ. ალაზნის ქვე­მო წელი) და გაღმამხა­რი (მდ. ალაზნის მარცხ. სა­ნაპი­რო). XVII ს-იდან, შაჰ აბასის დაპყრობითი ლაშქრობების შედეგად, კ-ს ჩა­მოსცილდა ჩრდ.- აღმ. ნაწილი, რ-იც დღეს აზერბაი­ჯანის შემადგენლობაშია და საინგი­ლო ეწოდება.

თავდა­პირვე­ლად კ. ­გა­ცილე­ბით მცი­რე ტე­რიტო­რი­ას მო­ი­ცავდა და იგი მდ. ივრის ზე­მო წე­ლით შემო­ი­საზღვრე­ბოდა. ცენტრი იყო ჩელეთი (იხ. აგრეთვე ჟალეთი), IV ს-იდან – უჯარმა. კ-ზე გადიოდა მნიშვნელოვანი სავაჭრო გზები. ხელსაყრელი სტრატეგიული მნიშვნელობის გამო დროთა განმავლობაში თავდაპირველი კ-ის გარშემო გაერთიანდა მომიჯნავე პოლიტ. ერთეულები. ადრინდ. ფეოდ. ხანაში კ. უკვე ერწო-თიანეთისა და თუშ-ფშავ-ხევსურეთის ტერიტო­რიებსაც მოიცავდა. VIII ს. ბოლოსთვის მან ჰე­რეთის მნიშვნე­ლოვა­ნი ნა­წილი და კუხეთი გა­დაფა­რა: „ხო­ლო ქუ­ე­ყანი­სა ამი­სა სა­ხელნი არი­ან სამნი: რამეთუ ჰერეთი ეწოდა თარგა­მოზის ძი­სა ჰე­როსის გა­მო, რომელსა ძმათა თჳსთა შო­რის წი­ლად ხუ­და ქუ­ე­ყანა ესე და და­იპყრა საზღვარი თჳსი... ხო­ლო კა­ხეთი და კუხეთი არი­ან წილნი ქართლო­სის, რა­მეთუ შემდგო­მად ქართლო­სის სი­კუდილისა, გა­ნუ­ყო დე­დამან მათმან ძეთა თჳსთა ქართლო­სის წი­ლი ქუ­ე­ყანა" (ვახუშ­ტი ბაგრატიონი).

სა­ქართვე­ლოს ერთი­ა­ნი სა­მეფოს დაშლის შემდეგ (XV ს. II ნა­ხევარი) კ. ცალკე სა­მეფო ერთე­ულს წარმო­ადგენდა (იხ. კახეთის სამეფო).

საქართველოს სხვა ­მხა­რე­ე­ბის მსგავ­სად კ-ც ­რთუ­ლი ისტ. პროცესის შე­დეგად წარმო­ქმნი­ლი რეგიონია. აწინდე­ლი კ. გა­ცილებით უფრო გვი­ან ჩამოყა­ლიბ­და, ვიდრე სა­ქართვე­ლოს სხვა დანარჩე­ნი კუთხე­ე­ბი. XVII ს-ში ყიზილბაშთა­გან გაჩანაგებული კ. იმე­რეთი­დან, ქართლი­დან და მთი­დან გადმო­სახლე­ბულმა მოსახლეობამ შეავსო. კ-ში მოსახლეობის მიგრაცია საქართველოს სხვა ისტ.-ეთნოგრ. მხარეებიდან ბოლო დრომდე არ შეწყვეტილა.

ქართლი­საგან განსხვა­ვებით კ-ში გვი­ან შუა სა­უ­კუნე­ებში მნიშვნე­ლოვნად იყო წარმოდგე­ნილი სახნავ-სა­თესი მი­წების სა­ერთო-სასოფლო (თე­მური) მფლობელობა.

კ. და­წინა­უ­რებუ­ლი ­მე­ურნე­ო­ბის მხარე იყო: „ხო­ლო ქუ­ე­ყანა ესე არს ფრი­ად ნაყოფი­ე­რი ყოვლითა მარცვლი­თა, ვე­ნახი­თა, ხილითა, პი­რუტყვი­თა, ნა­დირი­თა, ფრინვე­ლითა და თევზი­თა... რამეთუ თჳნი­ერ ნა­რინჯი­სა, თურინჯი­სა, ლი­მონი­სა და ზეთისხილისა, ნა­ყო­ფი­ე­რებენ ყო­ველნი, რო­მელნი­ცა აღვსწე­რეთ, აბრე­შუმით, ბამბით, ბრინჯით და ხურმა, წაბლი იმე­რე­თისგა­ნაცა აქ უმ­ჯობესი არს" (ვახუშტი ბაგრატიონი). კ-ში განსაკუთრე­ბით მა­ღალ განვითარე­ბას მი­აღწია მე­ვენა­ხეო­ბა-მეღვი­ნე­ო­ბამ. კა­ხური ღვინო არა მარტო ამჟამად, არა­მედ ადრეც გადიოდა საექსპორტოდ. თითქმის ყვე­ლა სო­ფელში ვა­ზის ადგი­ლ. მცი­რე რე­გი­ო­ნისათვის და­მახა­სი­ა­თებე­ლი ჯიშებია გავრცე­ლებუ­ლი. კახელ მევენახეს 80-ზე მეტი ვაზის ჯიში ჰქონდა გამოყვანილი, მაგრამ გვი­ა­ნი პერი­ო­დისათვის, საბაზრო ურთიერთო­ბების შე­დეგად, განსა­კუთრებით რქა­წითე­ლი და სა­ფერა­ვი გავრცელდა. გა­რეკახეთში ამ მხრივ მა­ნავის მწვა­ნე გამოირჩეო­და. ვენახის ნიადაგის განაყოფიერებისათვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა სასუქის შეტანას. მევენახეს 7-8 წელიწადში ერთხელ მაინც ვენახში ნაკელი უნდა შეეტანა. ­წყლით მდიდარ რეგიონში ვენახის მორწყვასაც მიმართავდნენ. XIX ს. კახეთში ვენახის დიდი მამულები გააჩნდათ თავადებს – ჭავჭავაძეებს, ვაჩნაძეებს, ჯორჯაძეებს, ანდრონიკაშვილებს და სხვ.

მეღვინეები დიდ ყურადღებას აქცევენ ღვინის დაყენების ყველა ტექნოლოგიურ პროცესს, განსაკუთრებით – ქვევრის რეცხვას. ამბობენ: „უსუფთაო ჭურჭელი ღვინის მტერიაო“. ამიტომ ქვევრებს საგულდაგულოდ რეცხავენ.

კ-ის ეთნოგრა­ფი­ულ ყო­ფაზე საუბრისას აღსანიშნავია ჩურჩხე­ლა, რ-იც ყურძნის ტკბი­ლი წვენისა და ფქვი­ლის ნა­ხარშში (ფელამუში, თა­თარა­) ამოვლე­ბული ნიგვზის ასხ­მულაა. თათარაში ამოვლებულ ჩურჩხელას მესამე-მეოთხე დღეს „აბადაგებენ", ანუ „აშაქრებენ" – მოდუღებულ ტკბილს (ბადაგს) წაუსვამენ და ერთი დღე-ღამის განმავლობაში სუფთა ნაჭერში გაახვევენ, შემდეგ მზეზე გაშლიან. როგორც კი მზე დახედავს, ჩურჩხელა მაშინვე თეთრდება და რბილდება.

კახელები რთვლის დაწყებამდე ორი დღით ადრე ვენახში შესანახ ყურძენს შეარჩევენ და დაკრეფენ. მტევნებს წნელზე ასხამენ, „აჯაგნავენ" და მზის გულზე მარნის თავხე­ზე ან სახლის სხვენ­ზე ჰკიდებენ. იცოდნენ ჯაგნების გოდრებში ჩაკიდებაც. ასეთ გოდრებს ზემოდან ჩალას აყრი­დნენ, შემდეგ კი ხის ტოტებზე შემოდგამდნენ; ყურძენს კახელე­ბი მიწაშიც, ანუ ორმოშიც ინახავდნენ, ქიზიყში კი - კოკალში (დაბალნაპირებიანი, მოგრძო სინის მსგავსი ჭურჭელი). კოკალზე გაშლილ ყურძენს მეორეს ზედ დააფარებდნენ და ნაპირებს დაუგლესავდნენ.

კ-თვის ტრა­დიცი­უ­ლია და­ხურული მა­რანი („საღვინე სახლი"), სადაც იწუ­რება ყურძე­ნი, დგე­ბა და ინა­ხება ღვი­ნო.

კახური ღვინო ძველთაგანვე განთქმულია მთელ ­საქართველოში. კ-ში (და, საერთოდ, საქართველოში) ღვინის სმის მაღალი კულტურა არსებობდა. არც გლეხი და არც თავადაზნაურობა გადამეტებულად არასდროს სვამდა. ამის შესახებ XIX ს. შუა ხანებში ალექსანდრე ორბელიანიც წერდა: „მომატებულს ღვინის მსმელსა კაცსა, ჩვენი მამა-პაპა ვაჟკაცს არ ეტყოდნენ და არც კაი კაცად ახსენებდნენ იმას. იმას უძახიან მთვრალსა ლექსადა, ცუდსა კაცსა". ამას ბარონი დე ბაიც აღნიშნავდა: „ერთ-ერთი ქართველი მარწმუნებდა, – ათას კაცზე ერთი ლოთი თუ შეგხვდება, ისიც ნაცემი და სასაცილოდ აგდებული არისო. კახეთში ბევრ ღვინოს აყენებენ, ბევრსაც სვამენ, მაგრამ არ თვრებიან".

კ. საქართველოს კერამიკული წარმოების ერთ-ერთი მთავარი ცენტრი იყო. ამ თვალსაზრისით შეიძლება დავასახელოთ თელავი, იყალთო, რუისპირი, კურდღელაური და ბოდბისხევი. XX ს. დასაწყისში თელავში 60 მეჭურჭლე ყოფილა. ბოლო დროს აქ ძირითადად აკეთებდნენ წვრილ ჭურჭელს – ჭინჭილას, ფიალას, ღვინის ჩარექას, ღვინის ხელადას, კოკას (ექვსსათლიანი), ორ- და სამხელადიან წყლის სურას, მწნილის ქოთანს (სამსათლიანი), სახაშეს, ღვინის ჩაფულას (ორ- და სამხელადიანი), ღვინის ჯამებს, ქვაბქოთანს, სადუღარს, ჩარექი­ანს, ლიტრს, ორლიტრიანს, გოზაურს... კრამიტსა და აგურს უფრო მეტად იყალთოსა და ვარდისუბანში ამზადებდნენ. ისევე როგორც საქართველოს სხვა ისტ.-ეთნოგრ. მხარეებში, კ-შიც მოწნული ჭურჭლის ნაირსახეობას აკეთებდნენ, მაგრამ კ-ს, ქიზიყთან ერთად, ამ მხრივ ერთი თავისებურება ახასიათებდა – XIX ს-სა და XX ს. დასაწყისში იცოდნენ დაწვნა ძალიან დიდი გოდრის, რ-საც კ-ში „გოგროხას" უწოდებდნენ, ქიზიყში – „სულადის გო­დორს"."სულადი" ქართველი კაცისთვის იგივე მარცვლეულია, ე. ი. მას მარცვლეულის შესანახად იყენებდნენ. ქიზიყურ „სულადის გოდორში" ერთი ურემი მარცვლეული ჩადიოდა.

ქართლში ცხრილებს თუ ხის პწკალისაგან ქსოვდნენ, კ-ში საამი­სოდ ტყავის თასმას იყენებდნენ.

კ-ის ბუნებრივ-გეოგრ. და კლიმატური პირობები მემინდვრეობის ფართოდ განვითრების შესაძლებლობას იძლევა. საერთო კახური მემინდვრეობისაგან მკვეთრად გამოყოფენ ქიზიყურ მემინდვრეობას. მასთან მსგავსებას იჩენს გარეკახური მემინდვრეობა. ამ ორ რეგიონს ორი მნიშვნელოვანი ფაქტორი აახლოვებდა – ურწყავი მიწათმოქმედება და მიწის თემური/სასოფლო საკუთრება. პუ­რეულის მრავალ­სახეობით გამოირჩეოდა შიგნიკახეთი და გაღმამხა­რი. ქიზიყში ცალკე გამოიყოფოდა ე. წ. „საბლის მიწები“- მიწები დროდადრო ნაწილდებოდა, ისაბლებოდა. ეს ტერმინი იმიტომ დამკვიდრდა, რომ გადაზომვა საბლით/თოკით ხდებოდა. იცოდნენ მიწის დაჩემებაც. კ-ში სახნავ-სათესი მიწების 83% საერთო სარგებლობაში იყო.

კ-ში მოჰყავდათ წითელი და თეთრი დოლი, თავთუხი, შავფხა, პოშოლა, ხულუგო, დიკა, გაზაფხულის ქერი, სიმინდი, ასლი, ჭვავი, შემოდგომის ქერი, ლობიო, მუხუდო, ცერცვი, უგრეხელი, ფეტვი და ბრინჯი. ტექნიკური კულტურებიდან – ბამბა და ენდრო. ხნავდენ შეამხანაგებულები, რასაც „მოდგამობა" (იხ. მოდგამი) ეწოდებოდა. ანე­ულის დაწყების წინ გარკვეული ცერემონიალი, ე. წ. „სასოფლო საღმრთო" იმართებოდა.

ხვნის დროს „მოდგამის" წევრები ძირითადად „ოროველას" მღე­როდნენ. კ-ში ­გაზაფხულსა და ზაფხულში მიწას სამჯერ ხნავდნენ. შე­მოდგომით მოხნულს ან ­მეორედ გადახნულ ანეულს აოშვას უწოდებდნენ. ნაპირებიდან დაწყე­ბულ ხვნის პროცესს „ნაღარაზე ხვნა" ეწოდებოდა, ხოლო შუაგული­დან დაწყებულს – „ნაზურგით ხვნა". დათესვის შემდეგ აუცილებლად კაბდოს შემოატარებდნენ, რ-იც მიწის დიდ ბელტებს შლიდა და მარცვალს ფარავდა. მოწეული თავთავი ავდარს რომ არ გაეფუჭებინა, მკა აუცილებლად ერთ დღეში უნდა დაემთავრებინათ, რისთვისაც ხშირად ოცდაათი მომკელიც კი იყრიდა თავს. მკიდნენ რამდენიმე მწკრივად; თითოეულ მწკრივს ჰყავდა თავისი მესვეური, რ-იც წინ მიდიოდა. ყოველი სვის გატანის შემდეგ მასპინძელი მკელებს თითო ჯამი ღვინით უმასპინძლდებოდა. მესვეურს უკან ორი მომკელი მისდევდა, ამ უკანასკნელთ კი – მეძნეური მიჰყვებოდა, რ-იც ხელეულს ულოზე აწყობდა და ძნას კრავდა. მკაში მიღებული ყოფილა ეროტიკული და სატრფიალო ხასიათის შაირები. მარცხენა ხელის სამ თითზე მკელი სათითეებს ატარებდა.

მარცვლეულს ინახავდნენ ორმოსა და ხაროში. ხარო ქვითკირით იყო ამოშენებული, ორმოს კი კედლების გარშემო ნამჯა ჰქონდა მიკრული. ორმოს ეფარა ხის ბადიმი, რ-საც ზემოდან მიწას აყრიდნენ. ორმოს პირი ვიწრო ჰქონდა და შიგნით განივრდებოდა. მარცვალს ინახავდნენ ბეღელშიც (ფიცრული ნაგებობა); იყენებდნენ კოდებსაც (მრგვალი ფორმის გულამოღარული დიდი მორი, რ-საც ძირი აქვს ჩადგმული). ხორბალს ინახავდნენ "უხეირო ქვევრებშიც", რ-იც ღვინისათვის უკვე გამოუსადეგარი იყო.

კ-ში გავრცე­ლებუ­ლი ტრა­დიცი­ით მკის დამთავრე­ბის დროს მესვე­უ­რი პუ­რის საუკეთე­სო თავთა­ვისა­გან კრავდა ჯვარს, რ-იც ყა­ნის პატრონთან – დიასახლისთან მიჰქონდა; დი­ა­სახლი­სი მას ასა­ჩუქრებდა მამლით, რ-საც „ჯვა­რის მამალი" ერქვა. მა­მალს ვახშმად კლავდნენ და თავს მესვეურს მიართმევდნენ. თავთავებისგან შეკრულ ჯვარს მომავალი წლის თესვამდე ინახავდნენ. „თესლის გატანის" დღეს მას ფშვნიდნენ, ღვინით აზიარებდნენ", დასათეს თესლში შეურევდნენ და იტყოდნენ: "ასე კაკალივით მარცვალი მოვიდესო". ყოველივე ამას სამეურნეო-რე­ლიგი­უ­რი დღე­სასწა­უ­ლის ხა­სი­ა­თი ჰქონდა და ოჯახის წევრებთან ერთად მონაწი­ლე­ობდნენ მე­ზობლე­ბი, ნათესა­ვები, თანასოფლელები. ყა­ნის მკის დამთავრე­ბის შემდეგ ძნებს კა­ლოზე კევრით ლე­წავდნენ.

გვალვიანობის დროს იცოდნენ „გუთნით წყლის მოხვნა". ამ რიტუალს ქალები ასრულებდნენ: გუთანს უღელს გამოაბამდნენ, უღელში თავად შეებმებოდნენ, მას მდინარეში გაათრევდნენ და დინებას აღმა აუყვებოდნენ, თან ღმერთსა და ელია წინასწარმეტყველს ადიდებდნენ: „აღარ გვინდა გორახი, ღმერთო, მოგვე ტალახი. დიდება და დიდება, ღმერთსა ჩვენსა დიდება"...

კ-ში განსა­კუთრე­ბით განვითარე­ბული იყო მეცხო­ველე­ო­ბა. ამ მხრივ გამოირჩეოდა პანკისის ხეობა (მდ. ალაზ­ნის ზე­მო წელი), ცნო­ბილი თა­ვისი მდი­დარი ტყე­ებით, სა­დაც ღორები­სათვის ბუ­ნებრი­ვი საკვე­ბი უხვად მო­იპოვე­ბოდა. ვა­ხუშტი ბაგრატი­ო­ნის ცნობით, ზო­გი­ერთ გლეხს 400, 1000 და ზოგჯერ 2 ათ. ღო­რიც ჰყო­ლია. კახეთში მე­აბრე­შუმე­ობაც სა­თანა­დო დო­ნეზე იყო განვითარებული.

კ-ში ერთგვა­რად გა­მო­ირჩე­ო­და ქი­ზიყის მხა­რე, რ-ის ადრინდე­ლი სახელწოდება იყო კამბე­ჩოვა­ნი.

კ-ში მრავლად ჰყავდათ სახედრები (ვირები), განსაკუთრებით კი - ქიზიყში. მეცხვარეთათვის ცხენზე მეტად საჭირო იყო სახედარი, რ-საც ზედ ეკიდა მწყემსის ბარგი და ხურჯინი. სახედარი ადვილი დასამორჩილებელი და იოლი შესანახი იყო. ქიზიყში წყარო­ები შორს ჰქონდათ და ­წყლის საზიდადაც ვირს იყენებდნენ - გადაჰკიდებდნენ მოწნულ საკოკეებს, შიგ კოკებს ჩადგამდნენ და წყაროზე მიდიოდნენ. ვენახების სიშორის გამო მას საგზლის მისატანად და იქიდან სხვადასხვა ჭირნახულის წამოსაღებად იყენებ­დნენ.

გარეკახეთში ქართლური დარბაზული და ბანიანი საცხოვრებელი სახლები იყო გავრცელე­ბული. მათი ძირითადი ნაწილი ქვითკირით იყო აგებული და კრამიტით გადახურული. უფრო გავრცელებული იყო ერთსართულიანი ქვის შენობა, რ-იც ჭაობის ლერწმით ორფერდად იყო გადა­ხურული. სახლზე მიშენებული იყო სამეურნეო სათავსოები – მარანი, ბოსელი, საბძელი. კ-ში სცოდნიათ აგრეთვე „წნური სახლები", „ფიცრული სახლები", ქოხები. ქოხი, როგორც დროებითი ნაგებობა, ძირითადად კალოებზე იყო განთავსებული. სამეურნეო ნაგებობებიდან შეიძლება დავასახელოთ: სათივე, ბეღელი, სასიმინდე...

კ-ში, განსაკუთრებით ­ქიზიყში, მეურნეობა დაქსაქსული, სპეცი­ა­ლიზებული იყო. გლეხი მე­ცხვარეობას, მემინდვრეობას, მევენახეობას, მებოსტნეობას ­სხვადასხვა პირობებში და სხვადასხვა ადგილას მართავდა. ამა თუ იმ მეურნეობის სფეროზე მიმაგრებული ოჯახის ერთი წევრი სწორედ ამ საქმიანობაში იყო დახე­ლოვნებული. შრომის დანაწილება აიძულებდა ქიზიყელ გლეხს უპირატესობა მიენიჭებინა დიდი ოჯახისათვის. აღნიშნული მდგომარეობა სიმდიდრისა და დოვლათის დაგროვებასაც უწყობდა ხელს.

ისტორიულად ნაირგვარი იყო კახელთა კვებითი კულტურა, სადაც ფხლის შეჭამანდისათვის იხმარებოდა შემდეგი მცენარეები: ხაჭიჭორა შავჩოხა, ყაყაჩო, წოწნარა, ჭინჭარი, ჭინჭრისდედა, ნაცარქათამა, ბოლოკა, ღოლო, ბალბა, დანდური, ქათმის კუჭეჭა. კ-ში ძველად ამზადებდნენ „შვინდის შეჭამანდს", „ხირხიტოს", „ზღმარტლის შეჭამანდს", „თხლის შეჭამანდს", „პურის ხაშის მახუხს" და სხვ.

კ-ში იცოდნენ ბავშვის (როგორც ვაჟის, ისე გოგონასი) ბერად შეყენება; ბერად შეყენებულ ბავშვს ლენტს შეაბამდნენ, სამი ან მეტი წლისა სალოცავში მიჰყავდათ, მანამდე კი თმას არ შეკრეჭდნენ. ეკლესიაში ბერს თმას ცოტათი ააჭრიდნენ. ამ დროს ეკლესიაში შესაწირიც - ცხვარი, „ქათმის ზვარა" - მიჰყავდათ და ღმერთს შვილის გაზრდას შესთხოვდნენ.

საქართველოს ყველა ისტ.-ეთნოგრ. მხარეში, გარდა ოფიციალური მართლმადიდებლური სახელებისა, გავრცელებული იყო ზედმეტსახელებიც. კ. ამ მხრივ გამორჩეული იყო. XIX ს. აღწერის ერთერთ დავთარში ოჯახის უფროსები ორივე სახელით არიან ჩაწერილი. მაგალითად შეიძლება სოფ. კარდენახის აღწერა მოვიყვანოთ: „გიორგი იგივე ხარება გელუკაშვი­ლი", „გიორგი იგივე ხოხობა გელუკაშვილი", „გიორგი იგივე საბრალო გელუკაშვილი", „თევდორე იგივე ნემსა აფრიაშვილი", „გიორგი იგივე ჭუკა ხოსიტას ძე ვაჟიბედაშვილი", „ივანე იგივე ჯაგო ბეროზაშვილი"; ქოდალოში – „სოლომონ იგივე წამალა მეშველიშვილი", „ივანე იგივე ბიბილა თანდილაშვილი"და სხვ.

კ. მდიდარია ისტ. ღირსშესანიშნავი ადგილებით, რელიგიური სიწმინდეებით, ქართულ საეკლ. არქიტ. ძეგლთაგან აღსანიშნავია ალავერდი, ბოდბის მონასტერი, გრემის მთავარანგელოზთა ეკლესიის კომპლექსი, გურჯაანის ყველაწმინდის ორგუმბათიანი ეკლესია (ერთადერთი ორგუმბათიანი ტაძარი საქართველოში), დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსი, დართლოს კოშკურნაგებობათა კომპლექსი, თავწმინდა გიორგის ეკლესია (ახალსოფელი, ყვარლის მუნიციპალიტეტი), იყალთოსა და ნეკრესის სამონასტრო კომპლექსები, უჯარმის ციხექალაქი, შუამთა, ხორნაბუჯი და სხვ.

კ-ის ეკლესიების კარზე საუფლო, საღვთისმშობლო თუ წმინდანთა მოსახსენებელ დღეებში სახალხო-რელიგიური დღესასწაულები იმართება. განსაკუთრებით სახალხოდ აღინიშნება ალავერდობა, აღდგომა, ბარბარობა, თავწმინდა გიორგობა, თეთრი გიორგობა, კვირაცხოვლობა (სოფ. ვაქირი), მამა დავითობა (გარეჯობა), მარიამობა, ნეკრესობა, ნინოობა, სამებობა (სოფ. ბოდბეში), შობა და სხვ.

ლიტ.: გ ვ ი მ რ ა ძ ე  თ., სამეურნეორელიგიური დღესასწაულები კახეთში, თბ., 2005; თ ო ფ ჩ ი შ ვ ი ლ ი  რ., აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა მიგრაცია XVII-XX საუკუნეებში, თბ., 1984; მ ი ს ი ვ ე, საქართველოს ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარეები, თბ., 2017; ლ ე კ ი ა შ ვ ი ლ ი  ა., შენ ხარ ვენახი, თბ., 1972; მ უ ს ხ ე ლ ი შ ვ ი ლ ი  დ., საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის საკითხები, წგ. 1, თბ., 1977; ნ ა ნ ო ბ ა შ ვ ი ლ ი  ი., ვაზის ძველი კულტურა ქიზიყში, თბ., 1960; რ უ ხ ა ძ ე  ჯ., ცოცხალი ისტორიები – კახეთი II, თბ., 2015; ს ო ნ ღ უ ლ ა შ ვ ი ლ ი  ჯ., საქართველოს მევენახეობა-მეღვინეობის ისტორიისათვის, წგ. 2, თბ., 1974; შ ი ლ ა კ ა ძ ე  მ., ქართული ხალხური მუსიკალური ტრადიციები და თანამედროვეობა, თბ., 1988; ჩ ი ტ ა ი ა  გ., შრომები ხუთ ტომად, ტ. 4, თბ., 2001; ჯ ა ლ ა ბ ა ძ ე  გ., მემინდვრეობის კულტურა აღმოსავლეთ საქართველოში, თბ., 1986.

რ. თოფჩიშვილი