კახეთის აჯანყება

კახეთის აჯანყება 1812-13, რუსეთ-სა­ქარ­თვე­ლოს ფაქტობრივი ომი, რომელიც წელიწადზე მეტ ხანს გაგრძელდა და 5000 ადამიანზე მეტი სიცოცხლე შეიწირა.

აჯანყება დაიწყო 1812 წ. 31 იანვარს ახმეტაში. საბაბად იქცა რუსი ჯარისკაცების მიერ ად­გილ. ქალის (ზოგიერთი ვერსიით – მღვდლის) შეურაცხყოფა. მიზეზი კი ბევრად გლობალური იყო და იგი მთლიანად პოლიტიკას უკავშირდებოდა.

მთავარმართებელი ფ. პაულუჩი აჯანყებას ქართველი ხალხის ძლიერ პოლიტ. გამოსვლად მიიჩნევდა და აღნიშნავდა, რომ „ცოტა დარჩა რუსული ჯარი მთლიანად არ გაწყდა სა­ქარ­თვე­ლო­ში" და რომ „კავკასია მთლიანად ეკარგებოდა რუსეთს".

აჯანყება დაიწყო ­ურთულესი სა­გარეო ვითარების ფონზე. მის ხელმძღვანელობას კავშირი ჰქონდა ირანის, თურქეთის მთავრობებთან, ინგლისელ და ფრანგ დიპლომატებთან.

შეიარაღებული გამოსვლები რამდენიმე ადგილას ერთდროულად დაიწყო და მთელ კახეთს მოედო. თავადების: სვიმონ და ადამ ბებურიშვილების, ნინია ანდრონიკა­შვი­ლის, ოთარ ქართველი­შვი­ლის, იოსებ სიდამონი­შვი­ლის, ივანე მაყა­შვი­ლის, პაატა ჯანდიერის, დავით ქართველი­შვი­ლის რაზმებმა დაიკავა ყველა მნიშვ­ნე­ლო­ვა­ნი ქალაქი, ციხე თუ პუნქტი. გადაიკეტა რუსთა დამაკავშირებელი კომუნიკაციები. დამპყრობლის დანაკარგები ასეულებს ითვლიდა.

თებერვლის II ნახ-ში აჯანყებულებმა სა­ქარ­თვე­ლოს მე­ფედ ბატონი­შვი­ლი გრიგოლ ბაგრატიონი (გიორგი XII-ის შვი­ლი­შვი­ლი) გამოაცხადეს.

ქართველი მეომრები თბილისს მიუახლოვდნენ. ომის ალი მოედო არაგვის ხეობას, ფშავს, ხევსურეთს. გაჩნდა საერთო ­კავკასიური ომის დაწყების საშიშროება. აჯანყებაში ჩაებნენ ლეკთა, ოსთა, ქისტ­თა და ჩერქეზთა დიდი რაზმები; დაიწყო შეიარაღებული გამოსვლები დაღესტანში, შირვანსა და ყაზახში.

საპირისპიროდ, იშვიათი გამო­ნაკლისის გარდა, რუსების მხა­რი დაიჭირა სა­ქარ­თვე­ლო­ში მცხოვრებმა სომხურმა მოსახლეობამ, რისთვისაც მათ იმპერატორის უმაღლესი სიგელიც დაიმსახურეს.

დამპყრობელს დახმარება გაუწია ქართველი თავადების ნაწილმა; მათი მეშვეობით გაიხსნა დარიალის გზა და რუსებს ახა­ლი დამხმარე ძალა შეუერთდა. ტყვედ ჩავარდა გრიგოლ ბატონი­შვი­ლი.

15 აპრილიდან თელავის მაზრასა და ქიზიყში ომი მას შემდეგ განახლდა, რაც გავრცელდა ცნობა ირანში გახიზნული ალექსანდრე ბატონი­შვი­ლის სა­ქარ­თვე­ლო­ში შესაძლო დაბრუნების შე­სა­ხებ.

1812 წ. 1 სექტემბერს ალექსანდრემ შემოაღწია სა­ქარ­თვე­ლოში, რაც ომის ახა­ლი ენერგიით გაშლის საფუძველი გახდა. კახეთი და ფშავ-ხევსურეთი ფეხზე დადგა, აღელვებამ იმატა ქართლშიც, გავრ­ცელდა ცნობები აწყურის ციხეში სოლომონ II-ის ყოფნის შესა­ხებ.

მთავარმართებელმა ომში ჩარ­თო დრაგუნთა, ეგერთა, ნიჟე­გო­როდის, ასევე იმე­რეთ­ში განლაგებული პოლკები. გენერლები: ფ. სიმანოვიჩი, ა. ტიხანოვსკი, დ. ორბელიანი, ფ. უშაკოვი და სხვა­ნი მრავალრიცხოვანი ძალებით ცდილობდნენ ალექსანდრეს გა­ნეიტრალებას, მაგრამ რამდენადაც ბატონი­შვი­ლი პატარა რაზმებით მოქმედებდა, მის წინააღმდეგ დიდი საბრძოლო ოპერაციების ჩატარებას ვერ ახერხებდნენ. მაშინ რუსებმა იმ საბაბით, რომ მეამბოხეები ქარ­თული სოფლების მოსახლეობის მხარ­და­ჭერით სარ­გებ­ლობდნენ, მშვი­დობიანი მცხოვრებლების მა­სობ­რივი რეპრესიები განახორციელეს, რასაც დიდი მსხვერპლი მოჰყვა.

პროცესის შესაჩერებლად ალექსანდრე თავდაპირველად სიღნაღთან, შემდეგ კი ­მელაანთან პირისპირ შეება მტერს. გა­დამწყვე­ტი ბრძო­ლა გაიმართა 23 ნოემბერს ჩალაუბანთან. ამ შეტაკებაში რუსებმა 300-მდე კაცი დაკარგეს. ბატონიშვილმა საგარეჯოსკენ დაიხია და მანავის ციხეში გამაგრდა. 28 ნოემბერს გენერლები დ. ორბელიანი და ა. ტიხანოვსკი 2 ათასი მეომრითა და რამდენიმე ზარბაზნით ციხისაკენ დაიძრნენ. ალექსანდრემ დაასწრო მათ და ქარ­თველ­თა და ლეკთა ცხე­ნოსანი რაზმით მტრის რიგებში შეიჭრა. ბრძო­ლას 200-ზე მეტი რუსი ემსხვერპლა. ლეკთა და ქართველ­თა კავშირით შეშფოთებულმა რუსებმა საჩუქრებითა და დაპირებებით ჩამოაშორეს აჯანყებულებს ლეკები, რის შემდეგაც მოახერხეს ამბოხებულთა დამარცხება.

ალექსანდრე დანებებას არ აპირებდა. მან გომბორის ქედი გადაკვეთა და თიანეთში ავიდა, სადაც გადარჩენილი კახელი და ქართლელი თავად-აზნაურები შე­უერთდნენ.

ნაპოლეონის მარცხმა, უცხოეთიდან მიუღებელმა დახმარებამ დაარწმუნა ალექსანდრე, რომ ომის გაგრძელება ქარ­თული გენოფონდის ამოჟლეტას ნიშნავდა, ამიტომ ხელსაყრელი მომენტის მოლოდინში დროებით ხევსურეთს გაი­ხი­ზნა. რუსებმა ფშავ-ხევსურეთს უზარმაზარი ჯარი და არტილერია შეუსიეს. ადგილობრივმა მოსახლეობამ ქისტების დახმარებით და ბატონი­შვი­ლის მეთაურობით საგრძნობი ზიანი მიაყენა მტერს. 36-საათიანი უთანასწორო ბრძოლის შემდეგ მათ შატილისკენ დაიხიეს. რუსების ჯარმა პირწმინდად გაანადგურა ხევსურთა 20 და ქისტების 9 სოფელი, „მეამბოხეთა ბუდე" – ახმეტა (იგი 1813 საბუთებში უკვე ნასოფლარადაა მო­ხსენიებული). ასეთივე დღე დაადგა საბუეს, თიანეთს, მატანს და სხვ.

სადამსჯელო რაზმები შეესივნენ კახეთს. მასობრივი სახე მიიღო რეპრესიებმა, ვენახებისა და ბაღების გაკაფვამ. ათასობით ადამიანი ბრძო­ლა­ში დაიღუპა, მრავალი მათგანი კი სასჯელის შიშით სამშობლოდან გადაიხვეწა.

უმძიმესი იყო აჯანყების შემდგომ განხორციელებული რეპრესიები. ასობით გლეხი ჩამოახრჩვეს. გადაიწვა და გაუდაბურდა ათობით სოფელი, ამოწყდა მოსახლეობის ნაწილი, დანარჩენს კი უდიდესი ფულადი და ნატურალური გადასახადი დაეკისრა. განსაკუთრებული სისასტიკით დაისაჯნენ სას. პირები, რ-თა მონაწილეობამ მამულისა და სარწმუნოებისათვის ბრძო­ლას წმინდა ომის სახე მისცა.

ქონება, მამული და წოდება ჩამოერთვა აჯანყების ყველა მონაწილეს. მათგან 62 ადამიანი გადაასახლეს ციმბირში, მ. შ. იყო 2 გმირი ქალი – ე. ­ჩოლოყა­შვი­ლი და გ. ნათალი­შვი­ლი. გზაში და გადასახლებაში დაიღუპნენ გ. ცი­ცი­შვი­ლი, ა. ვაჩნაძე, ა. მაყა­შვი­ლი, ს. ანდრონიკა­შვი­ლი, დ. ჯანდიერი, დ. ჭავჭავაძე, ნ. ჩერქეზი­შვი­ლი, ფ. შატბერა­შვი­ლი, ე. ჭავჭავაძე, სას. პირები: ჩიხტაური, დემეტრა­შვი­ლი, ხირსელი­შვი­ლი, მე­ჭურჭლი­შვი­ლი, ქრისტესია­შვილი და სხვები.

1812 აჯანყებამ „არა მარტო მატერიალური გაჩანაგება და ზიანი მოუტანა ქვეყანას, არამედ სა­ხე­ლი და დიდებაც". მ. წერეთლის აზრით, ქართველობამ დაამტკიცა, რომ "მაშინ ჯერ კიდევ თურმე კაცები ვყოფილვართ და ქუდი გვხურებია. ვიბრძოლეთ როგორც შეგვეძლო. დამარცხებაში მაინც მოვიპოვეთ საუკუნო სინდისი შთამომავლობის წინაშე".

ლიტ.: გ ე ლ ა ­შ ვ ი ­ლ ი  ა., კა­ხე­თის 1812 წ. აჯანყება, თბ., 2003; კ ი კ ვ ი ძ ე  ა., გლეხთა აჯანყება კა­ხეთ­ში 1812 წ., თბ., 1971; ო რ ჯ ო ნ ი კ ი ძ ე  ე., ალექსანდრე ბატონი­შვი­ლის ბრძო­ლა რუსული ხელისუფლების წინააღმდეგ, თბ., 1999; ფ რ ო ნ ე ლ ი  ალ., ამბოხება კა­ხე­თისა 1812 წ., თბ., 1907; ხ ა ნ თ ა ძ ე  შ., დოკუმენტები კა­ხე­თის 1812 წლის აჯანყების ისტორიისათვის, თბ., 1999; М а р к о в а  О. П., Восстание в Кахети 1812 г., М., 1951.

ა. გელა­შვი­ლი