კახეთის სამთავრო

კახეთის სამთავრო, ფეოდა­ლური ხანის ერთ-ერთი ქარ­თული სახელმწიფოებრივი ერთეული, რ-იც VIII ს. 80-იან წლებში (ვა­ხუშტის ცნობით – 787) გამოეყო ქარ­თლის საერისმთავროს. კ. ს-ს გამოყოფა განპირობებული იყო ქარ­თლის საერისთავოს ეკონ. აღმავლობის შედეგად ფეოდ. ურ­თი­ერ­თო­ბის შემდგომი გაღრმავებით და ამის ნიადაგზე სეპარატული ტენდენციების განვითარებით. ეს პროცესი, რ-ის საწყისები ჯერ კიდევ VI ს-იდან შეიმჩნევა, VII–VIII სს-ში მიმდინარეობდა არაბთა წინააღმდეგ ქარ­თლის საერისმთავროს ბრძოლის პარალელურად და მასთან კავშირში. კერძოდ, ქარ­თლის (პოლიტ. მნიშვ­ნელობით) ერთერთ აღმ. პროვინციაში, კა­ხეთ­ში, ამ ბრძო­ლას თაოსნობდა წანართა ტომი, რ-იც ამ დროისათვის კახეთ­ში პოლიტ. ჰეგემონის როლს თამაშობდა. სწორედ წანარ წარჩინებულთა ირგვლივ გაერთიანდნენ კა­ხე­თის სხვა­და­სხვა თემები და შესაძლებელია, ამ წარჩინებულთა წარმომადგენელი იყო კა­ხეთის მთავარი გრიგოლიც. კ. ს-ს ჩამოყალიბება ტერიტ. ექსპანსიით აღინიშნა, როგორც დას-ით, ქართლისაკენ (სადაც საზღვარი IX ს. დასაწყისში აშოტ კურაპალატთან ბრძოლის შედეგად მდ. ქსანზე დაიდო), ისე აღმ-ით, ჰერეთისაკენ (რ-თანაც მიჯნა დაახლ. ყვარელ–გურჯაანის ხაზზე გადიოდა, ალაზნის ველზე და გარეჯის უდაბ­ნოს აღმ-ით, ივრის ზეგანზე).

ჩრდ-ით კ. ს-ს კავკასიონის ქედი ესაზღვრებოდა (ზოგან საზღვარი ქედს გადაღმაც გადიოდა), ისე რომ ხევი, თუშ-ფშავ-ხევსურეთი და ქისტეთის სამხრ. მთიანეთი (ძურძუკ-ღლიღვები) კ. ს-ს ფარგლებში შევიდა. კ. ს. სამხრითაც გაფართოვდა და ძვ. ქართ. პროვინცია გარდაბანი X ს. შუა წლებამდე მის შემადგენლობაში ითვ­ლებოდა. VIII–IX სს-ში კ. ს-ს ცენტრი უჯარმა იყო, X ს-ში – ბოჭორმა, შემდეგ – თიანეთი. კა­ხე­თის მთავარი ქორეპისკოპოსის ტიტულს ატარებდა. ვარაუდობენ, რომ IX ს. დასაწყისში სამთავროში გადატრიალება მოხდა და ტახტს გარდაბნელთა დინასტიის წარ­მომადგენლები და­ეუფლნენ. საუ­კუნის ბოლოს გარდაბნელები არევმანელებმა შეცვალეს. შინაგან მმართველობას მთავრები ერისთავების საშუალებით ახორ­ციელებდნენ. ვახუშტი ­ასახე­ლებს კახე­თის 3 დიდმოხე­ლეს: რუს­თავის, კვეტერის და პანკისის ერისთავებს. კახელ მთავართა სა­გარეო პოლიტიკა, პირველ რიგ­ში, მიმართული იყო არაბ. ­ცენტრ. ხელისუფლების ად­გილ. წარ­მომადგენლების ­წინააღმდეგ. 840 სოფ. გავაზთან კახელებმა დაამარცხეს არაბი სარდ­ლის, ხალიდ იაზიდის ძის ლაშქარი. ხალიფის წარმომადგენლებთან ბრძო­ლა­ში კახელები უკავშირდებოდნენ თბილისის ამირებს, რ-ებიც აგრეთვე ებრძოდნენ ­ცენტრ. ხელისუფლებას. მაგ., ბუღა თურ­ქის დამარბეველი ლაშქრობისას (853) კახელები თბილისის ამირას მომხრედ გამოვიდნენ, 914 ებრძოდნენ არაბ სარდალ აბუ ლ-კასიმს (იხ. კვირიკე I). გარდა ამისა, კა­ხე­თის მთავრები აქტიურად მონაწილეობდნენ სა­ქარ­თველოს გაერთიანებისათვის ბრძოლა­ში – იბრძოდნენ ჰერეთის სამეფოს შემოერთებისათვის „აფხაზთა“ მეფესთან ერთად, ასევე შიდა ქარ­თლის დაუფლებისათვის. XI ს. დასაწყისში კა­ხე­თის ქორეპისკოპოსებმა მოახერხეს ჰე­რეთის სამეფოს შემოერთება (იხ. აგრეთვე კვირიკე III). ასე წარმოიქმნა კახე­თის სამეფო.

წყარო: მატიანე ქარ­თლისა, წგ.: ქართლის ცხოვრება, ს. ყაუხჩი­შვი­ლის გამოც., ტ. 1, თბ., 1955.

ლიტ.: ბ ა დ რ ი ძ ე  შ., მმართველი ქორეპისკოპოსის ინსტიტუტის საკითხისათვის კა­ხე­თის სამთავროში, «მაცნე», 1964, №5; მ უ ს ხ ე ლ ი ­შ ვ ი ­ლ ი  დ., ციხექალაქი უჯარმა, თბ., 1966; სა­ქარ­თველოს ისტორია, მთ. რედ. მ. ლორთქიფანიძე, ტ. 2 – სა­ქარ­თვე­ლო IV საუკუნიდან XIII საუკუნემდე, თბ., 2012; საქარ­თვე­ლოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. 2, თბ., 1973.

დ. მუსხელი­შვი­ლი