ივანენკო დიმიტრი დიმიტრის ძე

 

ივანენკო დიმიტრი დიმიტრის ძე [16(29). VII. 1904, პოლტავა (უკრაინა), – 30. XII. 1994, მოსკოვი], რუსი ფიზიკოს-თეორეტიკოსი. ფიზიკა-მათ. მეცნ. დოქტორი (1940), პროფესორი (1931). დაამთავრა პოლტავის პედ. ინ-ტი (1923) და ლენინგრადის უნ-ტი (1927). სამეცნ.-პედ. მოღვაწეობას ეწეოდა უკრაინისა და რუსეთის სამეცნ. დაწესებულებებსა და უმაღლეს სასწავლებლებში. 1943-იდან სიცოცხლის ბოლომდე იყო მოსკოვის სა­ხელმწ. უნ-ტის ფიზ. ფაკ-ტის პროფესორი.

ი-ს მეცნ. ინტერესების სფერო უაღრესად ფართოა: ბირთვული ფიზიკა, გრავიტაცია, კოსმოლოგია, კლასიკური ელექტროდინამიკა და კვანტური ველების თეორია, ბიოლოგიური ფიზიკა (ცოცხალ ორგანიზმებზე ბირთვული გამოსხი­ვების ზეგავლენა), ფიზიკის ისტორია და სხვ. გ. გამოვთან და ლ. ლანდაუსთან ერთად ი-მ განიხილა უნი­ვერ­სა­ლური მუდმივების თეორია (1928); ვ. ფოკ­თან ერთად აღწერა ფერმიონე­ბის მოძრაობა გრავიტაციულ ველში (1929; თანამედროვე მათ. თვალსაზრი­სით პირველი ყალიბრული მოდელი). 1930 ი-მ და ვ. ამბარცუმიანმა ივარაუდეს, რომ ბირთვში ელექტრონი არ არსებობს, ის ჩნდება ­ნეიტრონის ბეტა-დაშლის პროცესში. ექსპერ. მონაცემებზე დაყრდნობით ი-მ პირველმა გამოთქვა ვარაუდი ­ატომბირთვის პროტონ-ნეიტრონული აგებულების შე­სა­ხებ (1932; ი-ს შრომაზე დაყრ­დნობით იგივე ვარაუდი შემდგომ გამოთქვა ვ. ჰაიზენბერგმაც). ი-ს ბირთვული ძა­ლების მოდელი, რ-იც ითვა­ლისწინებს მასიური ნაწილაკე­ბით გაცვლას (1934, ი. ტამთან ერთად), იაპონელმა მეცნიერმა ხ. იუკავამ საფუძვლად დაუდო ბირთვული ძალების მეზონურ თეორიას.

1949 გამოიცა ი-ს „ველის კლასიკური თეორია", რ-შიც ჩამოყალიბებულია სინქროტრონული გა­მოსხივების თეორია (სტალინური პრემია, სხვებთან ერთად, 1950). 1964 დ. კურდღელაიძესთან ერთად ი-მ იწინასწარმეტყველა კვარკების დე­კონფაინმენტის შესაძლებლობა; 1965 მათვე გამოთქვეს ჰიპოთეზა კვარკული ვარს­კვლავების არსებობის შე­სა­ხებ; 1983 ი-მ გ. სარდანაშვილთან ერთად ჩამოაყალიბა გრავიტაციის ყალიბრული თეორია.

ი. ეწეოდა მრავალმხრივ მეცნ.-ორგანიზატორულ და მეცნ.-პედ. მოღვაწეობას. მისი ინიციატივითა და ორგანიზებით ჩატარდა კონფერენცია GR5 გრავიტა­ციასა და ფარდობითობის ზო­გად თეორიაში (თბილისი, 1968). იყო სსრკში პირველი უცხოენოვანი სამეცნ. ჟურნ. „Physikalische Zeitschrift der Sowjetunion" დაარსების (1931) ინიციატორი.

ი-მ დიდი წვლი­ლი შეიტანა საქარ­თვე­ლო­ში თეორ. ფიზიკის განვითარებაში. მის მოსწავლეთა შორის არიან ­ქართვ. მეცნიერები: დ. კურდღელაიძე, ვ. მამასახლისოვი, მ. მირიანა­შვილი, გ. სარდანა­­შვილი, ზ. ხუხუნაი­შვილი, რ-თა სამეცნ. მოღვაწეობა მჭიდროდ უკავშირდება ი-ს შემოქმედებას. მიღებული აქვს სა­ხელმწ. ჯილდოები.

თხზ.: The neutron hypothesis, «Nature», vol. 129, 1932; The gauge treatment of gravity, «Physics Reports», 94, 1983 (თანაავტ. G. Sardanashvily).

ლიტ.: Дмитрий Дмитриевич Иваненко, «Новости науки», 2014, № 1; 110 лет со дня рождения Дмитрия Дмитриевича Иваненко, «Советский физик», 2014, № 6.