თაყაიშვილი ექვთიმე სიმონის ძე

თაყაიშვილი ექვთიმე სიმონის ძე (5. I. 1862, სოფ. ლიხაური, ახლანდ. ოზურგეთის მუ­ნი­ცი­პალი­ტე­ტი, – 21. II. 1953, თბილისი), ისტორიკოსი. სა­ქართვ. მეცნ. აკად. აკადემიკოსი (1946), პროფესორი (1918–21, 1945). 1883 დაამთავრა ქუთაისის კლასიკური გიმნაზია, 1887 – პეტერბურგის საიმპერატორო უნ-ტის ისტორია-ფილოლ. ფაკ-ტი მეცნ. კანდიდატის ხარისხით. შემდეგ თ. სამშობლოში დაბრუნდა და 1887–94 თბილ. სათავადაზნაურო სკოლასა და კლასიკურ გიმნაზიაში ასწავლიდა ­ბერძნ. და ლათ. ენებს, ისტორიასა და გეოგრაფიას. 1894–1904 იგი სათავადაზნაურო გიმნაზიას ხელმძღვანელობდა.

თ. აქტიურად მონაწილეობდა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების მუშობაში, რ-ის გამგეობის წევრად დაუსწრებლად აირჩიეს 1888. XIX ს. 90-იანი წლებიდან მუშაობა დაიწყო სა­ქართვ. სიძველეთა შეკრებისა და მათი მეცნ. დამუშავებისათვის. პირველი შედეგები 1890 გამოაქვეყნა „ივერიაში” („სა­ქარ­თვე­ლოს წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების” წიგნსაცავებში არსებული ხელ­ნაწერ­თა აღწერილობები), გამოსცა „სამი ისტორიული ხრონიკა” (მოქცევაჲ ქარ­თლისაჲ, ცხოვრება და უწყება ბაგრატონიანთა, მესხური მატიანე). 1899–1915 თ-ის რედაქტორობით გამოიცა დოკუმენტთა კრებ. „სა­ქარ­თვე­ლოს სიძველენი” (ტ. 1–3).

თ-მა შეისწავლა და გამოიკვლია „პარხლის სახარება“ (1888), ახლებურად წაიკითხა და დაათარიღა შატბერდული „მოქცევაჲ ქარ­თლისაჲ“, გამოსცა „ახალი ვარიანტი წმ. ნინოს ცხოვრებისა ანუ მეორე ნაწილი ქარ­თლის მოქცევისა“ (1891), „სიბრძნე ბალავარისა” (1895), „მელის წიგნი” (1899), „თიმსარიანი” (1903); მეცნიერულად აღწერა „აბდულმესიანის”, „თამარიანის”, „ამირანდარეჯანიანის”, „როსტომიანის”, „შაჰნავაზიანის”, „ბარამიანის”, „ქილილა და დამანას” და ძვ. ქართ. მწერლობის სხვა ძეგლების ხელნაწერები. დიდ ­ყურადღებას აქცევდა ­ქართვ. ხალხ. სიტყვი­­ ე­რების ნიმუშების შეკრებას და გამოცემას, რედაქტორობდა „ხალხური სიტყვიერების” ორტომეულს (1915–18), აღმოაჩინა და მეცნ. კომენტარებით გამოაქვეყნა ქართ. სამართლის მნიშვნელოვანი ძეგლი „გარიგება ჴელმწიფის კარისა” (1920), შეაგროვა და აღწერა „ვეფხისტყაოსნის” ხელ­ნა­წერ­თა ერთი ნაწილი – თავი მოუყარა 17 ხელნაწერს (1646 – უძველესი, 1680 – გიორგი XI-თვის გადაწერილი), რ-თაგან ბევრი მეტად საყურადღებო იყო როგორც ვარიანტებით, ისე მხატვრობით; სულ 24 ხელნაწერის შესა­ხებ მოკრიბა ცნობები, გადაარჩინა პელაგია წერეთლისეული ხელნაწერი; ერთ-ერთმა პირველმა შენიშნა, რომ ვახტანგ VI-ის მიერ გამოცემული „ვეფხისტყაოსანი” ვრცელი ხელნაწერების შემოკლებულ რედაქციას უნდა წარმოადგენდეს. შეისწავლა ბარათა­შვილისეული, დადიანისეული, რუმიანცევისეული, ჯანა­შვი­ლისეული და მარიამისეული „ქარ­თლის ცხოვრების” ტექსტები (უკანასკნელი გამოაქვეყნა 1906).

1892 თ. ი. ჭავჭავაძესთან ერთად მონაწილეობდა განჯიდან თბილისში ნ. ბარათა­შვი­ლის ნეშტის გადმოსვენებაში. მისივე რედაქტორობით წერა-კითხვის გამავრცელებელმა საზ-ბამ გამოსცა ნ. ბარათაშვილის თხზულებათა პირველი სრული კრებული. დიდი მნიშვნელობა აქვს თ-ის ნაშრომებს: „არქეოლოგიური ექსკურსიები” (წგ. 1–5, 1905–15), „ხელ­ნა­წერ­თა აღწერილობანი” (ტ. 1–4, 1902–12).

თ. ეწეოდა ფართო არქეოლ. საქმიანობას. მისი ხელმძღვანელობით გაითხარა წინაქრისტ. ხანის სასაფლაო დებედის ხეობაში, სოფ. ვორნაკში. დიდი წვლილი მიუძღვის ახალგორის განძის შეგროვებასა და დაცვაში. მან კვალდაკვალ სდია ამ განძის შემსყიდველ-გადამყიდველებს, განძის უმეტეს ნაწილს თავი მოუყარა და სა­ბო­ლო­ოდ კავკ. მუზეუმში დააბინავა. მნიშვნელოვანი იყო თ-ის არქეოლ. მოგზაურობა სამხრ. სა­ქართვე­ლო­ში, პირველი ექსპედიცია შედგა 1902 (თ-თან ერთად იყვნენ ხუროთმოძღვარი ს. კლდია­შვი­ლი და ფოტოგრაფი ა. მამუჩაიშვი­ლი). გამოკვლეულ იქნა ახალციხისა და ახალ­ქა­ლა­ქის, აგრეთვე არტაანისა და ოლთისის ოლქების ზოგიერთი ძეგლი. 1907 თ-მა შეისწავლა არტაანის ოლქის კოლის რ-ნის ძეგლები და დაასრულა ოლთისის ოლქის ძეგლების შესწავლა (თ-თან ერთად ექსპედიციაში იყვნენ ხუროთმოძღვარი ა. კალგინი და ფოტოგრაფი ვ. ლიოზენი). განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა თ-ის მიერ 1917 მოწყობილ ექსპედიციას (ხუროთმოძღვარი ა. კალგინი, მხატვრები: დ. შევარდნაძე, ლ. გუდია­შვი­ლი და მ. ჭიაურელი), რ-ის დროსაც შესწავლილ იქნა ხახულის, იშხნის, ოშკის, ექექისა და სხვ. ტაძრები, ოთხთა ეკლესია, თორთომის ციხე და სხვ. თ-მა აღმოაჩინა და გადმოიღო მრავალი ძვირფასი წარწერა, გაარკვია ლიტ-რაში მანამდე უცნობი ზოგიერთი მონასტრის სახელი, თ-ის არქეოლ. მოგზაურობებმა დიდი როლი შეასრულა ქართ. კულტ. ძეგლების აღწერის, აზომვისა და შესწავლის საქმეში (შეისწავლა მოხატულობა, ჭედური ხატები, საეკლ. ჭურჭელი, მინიატიურები). თ-ის ნაშრომი „მასალები კავკასიის არქეოლოგიისათვის” დაჯილდოებულია რუს. საიმპერატორო არქეოლ. საზ-ბის დიდი ოქროს მედლით (1911 წ. 28 მარტი).

1907 ისტ. მოყვარულთა წრის ბაზაზე თ-მა დააარსა სა­ქარ­თველოს საისტორიო და საეთნოგრაფიო საზოგადოება (პირველი თავ-რე იყო 1921 წლამდე, ემიგრაციაში წასვლამდე) და მისი პერიოდული გამოცემა „ძველი საქართველო” (ტ. 1–4, 1909–15).

თ. იბრძოდა სა­ქართვ. ეკლესიის ავტოკეფალიის აღსადგენად, აქტიურად მონაწილეობდა თბილ. უნ-ტის დაარსებაში. იგი თავმჯდომარეობდა უნ-ტის დამფუძნებელთა პირველ შეკრებას 1917 წ. 12 მაისს, რ-იც შედგა თბილისში, პ. მელიქი­შვი­ლის ბინაში. თ. იყო ახლად დაარსებული უნ-ტის ერთ-ერთი პირველი პროფესორი, არქეოლ. კათედრის გამგე. ივ. ჯავახიშვილთან ერთად იმთავითვე აირჩიეს „ქარ­თუ­ლი უნივერსიტეტის საზოგადოების” კომისიაში. 1918 წ. 21 მაისს უნ-ტის საბჭომ მას დისერტაციის დაუცველად (Honoris Causa) მიანიჭა დოქტორის ხარისხი. თ-ის სასწავლო კურსი, არქეოლ. გარდა, მოიცავდა უძველეს წარწერებს, ხელნაწერებს, სიგელ-გუჯრებს, სა­­ ქართვ. ეკლესია-მონასტრების ისტორიას და სხვ.

1918 წ. 26 მაისს, სა­ქარ­თვე­ლოს დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ, თ. გახდა სა­ქართვ. დემოკრ. რესპ. დამფუძნებელი კრების დეპუტატი და თავმჯდომარის მოადგილე. ბოლშევიკური რუსეთის მიერ სა­ქარ­თვე­ლოს ანექსიის შემდეგ გადაწყ­და ეროვნ. განძის საზღვარგარეთ გატანა, რ-ის მეთვალყურედ დამფუძნებელმა კრებამ თ. დანიშნა. 1921 იგი განძთან ერთად საფრანგეთში გაემგზავრა. ნებისყოფისა და თავდაუზოგავი მცდელობის შედეგად თ-მა სა­ქართვ. საგანძური (ძვირფასი ნივთები და ხელნაწერები თბილ. მუზეუმებიდან, სურათები ეროვნ. გალერეიდან, ზუგდიდის დადიანისეული სასახლის განძეულობა, გელათისა და მარტვილის სამონასტრო ქონება, სახაზინო ქონება, ბორჯომის სასახლის ქონება მდიდარი ბიბლიოთეკებით და სხვ.) მეტად რთულ პირობებში დაიცვა – გაუძლო ინგლისისა და აშშ-ის მუზეუმების შემოტევებს (გარკვეული ნაწილის გაღების სანაცვლოდ დანარჩენი განძის უფასოდ შენახვის პირობა და ა. შ.), მეორე მსოფლიო ომის წლებს, როდესაც საშიშროება იყო, გერმანელებს განძი ოკუპირებული საფრანგეთიდან გაეტანათ.

თ. ემიგრაციის წლებშიც ინტენს. სამეცნ. მუშაობას ეწეოდა – მოიძია და გამოაქვეყნა საფრანგეთის საცავებში შემონახული ქართ. ხელნაწერები, აქტიურად მონაწილეობდა სამეცნ. ორგანოების („ბიზანტიონი”, „გეორგიკა” და სხვ.) საქმიანობაში, აქვეყნებდა გამოკვლევებს სა­ქართვ. ისტორიასა და წყა­როთმცოდნეობაში (იხ. თ-ის ნაშრომები: „სომხით-საორბელოს ძეგლების წარწერები”, ნაწ. I, პარიზი, 1929; „ქარ­თუ­ლი სიძველენი ევროპელ ანტიკვარებთან”, პარიზი, 1929; „პარიზის ნაციონალური ბიბლიოთეკის ქართ. ხელნაწერები და ოცი ქართუ­ლი საიდუმლო დამწერლობის ნიშანი”, პარიზი, 1933; „მეფეთა და კათალიკოზთა სულთა მატიანე ნიკორწმინდის ხელნაწერში”, პარიზი, 1939 და სხვ.). მის ნაშრომებში წარმოდგენილია მნიშვნელოვანი ცნობების შემცველი მასალა, რ-ის შუქზეც ახლებურად გამოიყურება ზოგიერთი ისტ. ფაქტი, ნათელი ხდება ესა თუ ის მოვლენა, ზუსტდება თარიღები, დგინდება ამა თუ იმ ისტ. პირის ვინაობა. თ. იყო პარიზის ნუმიზმატთა საზ-ბისა (1922) და პარიზის სააზიო საზ-ბის წევრი (1925). 1937–39 ხელმძღვანელობდა „ქარ­თუ­ლი კულტურული და საარქეოლოგიო მასალების გამოცემის ფონდს”.

1944 ბოლოს, განძის სა­ქართვე­ლო­ში დაბრუნებასთან დაკავშირებით, თ. შეხვდა სსრკ ელჩს საფრანგეთში ა. ბოგომოლოვს და გადასცა ვრცელი მოხსენება გენერალ შ. დე გოლის სახელზე, რ-ის მოსკოვში ვიზიტისას ეს საკითხი დადებითად გა­დაწყ­და. 1945 წ. 11 აპრილს მთელი განძი უკლებლივ დაუბრუნდა სა­ქარ­თვე­ლოს.

1945 წ. 10 მაისს თ. აირჩიეს თსუ-ის პროფესორად, 1946 – სა­­ქართვ. მეცნ. აკად. ნამდვილ წევრად. 1949 წ. 17 სექტემბერს სსრ კავშირის უმაღლესმა საატესტაციო კომისიამ ოფიციალურად დაუმტკი­ცა დოქტორის ხარისხი და პროფესორის წოდება. ემიგრაციიდან დაბრუნების შემდეგ იგი თანამშრომლობდა მეცნ. აკად., უნ-ტისა და სა­ხელმწ. მუზეუმის სამეცნ. ორგანოებთან.

ცხოვრების ბოლო პერიოდში თ. სა­ხელმწ. უშიშროების მიერ იზოლაციაში მოექცა. მის დაკრძალვას ვაკის სასაფლაოზე მხო­ლოდ 40-მდე ადამიანი ესწრებოდა.

დაბადებიდან 100 წლის თავზე თ-ის ნეშტი დიდუბის პანთეონში გადაასვენეს. 2000 წ. 5 მაისს მეუღლესთან ერთად დაიკრძალა მთაწმინდის პანთეონში. მისი მოღვაწეობის შე­სა­ხებ გადაღებულია დოკ. ფილმი „სა­ქართვე­ლოს მეჭურჭლეთუხუცესი” (1985, რეჟ. რ. თაბუკა­შვი­ლი). მუზეუმები გაიხსნა თ-ის უკანასკნელ საცხოვრებელ ადგილ­ზე, თბილისში (ვაშლოვანის ქ. № 7) და მშობლიურ სოფელ ლიხაურში. მის სახელს ატარებს გურიანთავაშნარის მუზეუმ-ნაკრ­ძალი გურიაში, მწვერვალი კავკასიონზე, ქუჩა თბილისში. თ-ის ძეგლები დგას თბილისსა და ქუთაისში. მიენიჭა სა­ქართვ. ეროვნ. გმირის წოდება (26. X. 2013). 2013 წელი იუნესკოს ეგი­დით თ-ის საიუბილეო წლად გამოცხადდა. 2002 წ. 17 ოქტომბერს სა­ქართვ. მართლმადიდებელმა ეკლესიამ თ. წმინდანად შერაცხა და წმინდა ექვთიმე ღვთისკაცი უწოდა. ხსენების დღეა 3(16) იანვარი, დაწესდა „წმინდა ექვთიმე ღვთისკაცის” მედალი. მის სახელზე აიგო ტაძრები თბილისსა (2008) და კიკეთში (2010).

თხზ.:  1917 წლის არქეოლოგიური ექსპედიცია სამხრეთ საქართვე­ლო­ში, თბ., 1960; რჩეული ნაშრომები, ტ. 1, თბ., 1968; თხზულებანი, 12 ტომად, თბ., 2016 - 22.

ლიტ.: აკადემიკოს ექვთიმე თაყაი­შვილის არქივი, ე. კელენჯერიძის გამოც., თბ., 1972; აკადემიკოსი ექვთიმე თაყაი­­შვი­ლი. ცხოვრება და მოღვაწეობა. სტ. კრებული, თბ., 1966; მ ე გ რ ე ლ ­ი ძ ე  ი., ექვთიმე თაყაი­შვი­ლი, თბ., 1990; მეტრეველი რ., ბადრიძე შ., ექვთიმე თაყაი­შვი­ლი, თბ., 1962; ს უ რ გ უ ლ ა ძ ე ა., ექვთიმე თაყაი­შვილი, თბ., 1977; ექვთიმე თაყაიშვილის დაბადებისა და ნათლობის თარიღების საეკლესიო ჩანაწერი, იხ. კრ.: „დიდი ექვთიმე”, მთ. რედ. რ. მეტრეველი, თბ., 2014. ექვთიმე თაყაი­შვი­ლი. ბიობიბლიოგრაფია, რედ. რ. მეტრეველი, ი. ღარიბა­შვი­ლი, თბ., 2010.

რ. მეტრეველი