იოსელიანი პლატონ ეგნატეს ძე

 

იოსელიანი პლატონ ეგნატეს ძე [15(27). XI. 1809, თბილისი, – 15(27). XI. 1875, იქვე], ისტორიკოსი, თეოლოგ-ფილოსოფოსი. 1835 დაამთავრა პეტერბურგის სას. აკადემია ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხით. მუ­შა­ობ­და თბილ. სას. სემინარიაში ფილოს. და ფიზ. მასწავლებლად. 1845–56 რედაქტორობდა გაზ. «ზაკავკაზსკი ვესტნიკს», რ-იც თბილისში გამოდიოდა. 1849 იმოგზაურა საბერძნეთში, მოინახულა ათონის ივერთა მონას­ტე­რი, შეისწავლა ქართ. კულტ. ძეგლები. ი. იყო ათე­ნის არქეოლ. საზ-ბის ნამდვილი წევრი. თანამშრომლობდა და კორესპონდენციებს გზავნიდა რუს. მეცნ. აკადემიაში. დაკავშირებული იყო აკად. მ. ბროსესთან. 1860–75 გამოქვეყნებული აქვს ქართველოლოგიის პრობლემატიკისადმი მიძღვნილი ათეულობით ნა­შრო­მი.

მსოფლმხედველობით ი. იდეალისტი იყო. მისი აზრით, ისტ. პროცესს წარმართავდა უზენაესი განგება. კაცობრიობის ისტორიას იგი 3 დიდ პერიოდად ყოფდა: გვაროვნულ, ანუ პირველყოფილთემურ, ფეოდ. და კაპიტალისტურ წყობილებებად. განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდა სა­ქართვ. ქალაქების ისტორიის შესწავლას, მათი წარმოშობის პრობლემებს. ი-ს მნიშვ­ნე­ლო­ვა­ნი წვლი­ლი მიუძღვის ძვ. ქართ. ლიტ-რის ძეგლე­ბის შესწავლასა და გამოცემაში. გამოსცა რამ­დე­ნი­მე ლიტ. და ისტ.-სამეცნ. ნა­შრო­მი: ჩახრუხაძის „თამარიანი" (1838), იოანე შავთელის „აბდულმესიანი" (1838), იოსებ თბილელის „დიდმოურავიანი" (1851), ტიმოთე გაბა­შვი­ლის „მიმოსლვა" (1852), ანტონ I-ის „წყობილსიტყვაობა" (1853), არჩილ II-ის „თეიმურაზიანი" (1853); 1850 ი-ის წინასიტყვაობით გა­მოვი­და გ. ერისთავის „გაყრა". „მამებისა" და „შვილების" ბრძო­ლის დროს ი. „მამათა" ბანაკს ემხრობოდა. ძვ. თაობის წინააღმდეგ მიმართულ „გამოცანებში" (1871) ი. ჭავჭავაძემ სხვა მოღვაწეთა შორის ი-იც გაკენწლა.

ისტ. საკითხების გაშუქებისას ი. მნიშვნელოვან ად­გილს უთმობდა ფოლკლორულ მასალას, კრებდა ზეპირსიტყვიერების ნიმუშებს. იგი ქართ. გამოცანების პირველ ჩამწერად ითვლება. შეადგინა კრებულები: „გამოცანანი ქართულნი" (1835) და „ანდაზები და გამოცანები" (1839).

ი. ანტონ I-ის ლიტ. სკოლისა და მისი ენობრივი პოზიციის მიმდევარი იყო, რაც გამოვლინდა მის თხზუ­ლე­ბაში „პირუელ-დაწყებითნი კანონნი ქართულისა ღრამატიკისა" (1840). გრამატ. პირველი ვარიანტი შეიქმნა 1831 და მოიცავდა ორ ნაწილს – სინტაქსსა და ორთოგრაფიას. ი-ის აზრით, მოქმედ სა­ხელმ­ძღვა­ნე­ლოს სწორედ ეს ორი ნაწილი აკლდა. ამავე წელს თბილ. სას. სემინარიის მმართვე­ლობას განუხილავს ეს ნა­შრო­მი და სათანადო რეცენზირების შემდეგ შესაძლებლად მიუჩნევია მისი სასწ. სა­ხელმ­ძღვანე­ლოდ დაშვება. მოგვიანებით (1832 წ. 24 ოქტ.) სემინარიის გამგეობამ აღძრა შუამდგომლობა სა­ქართვ. ეგზარქოსის წინაშე ი-ის გრამატიკის სრულყოფილი რუს.-ქართ. ვარიანტის დაბეჭდვის შე­სა­ხებ. 1836 სა­ქართვ. ეგზარქოსმა ევგენიმ ი-ს დაავალა ქართ. გრამატიკის შედგენა (რუს. თარგმანითურთ). 1837 წ. 29 აპრილს ი-მა წარუდგინა პატაკი სას. სემინარიის გამგეობას ამ დავალების შესრულების შე­სა­ხებ. სემინარიამ ხელნაწერი გადაუგზავნა ეგზარქოსს, რ-მაც ნა­შრო­მის დაბეჭდვა ორი წლით შეაყოვნა. 1840 ი-მა მიიღო აკად. წ.-კორ-ის დიპლომი. როგორც ჩანს, ამ გარემოებამ იმოქმედა გრამატიკის დაბეჭდვის საქმეზე და რეცენზირების შემდეგ (რეცენზენტი აკად. მ. ბროსე) დაიბეჭდა მხო­ლოდ ქართ. ნაწილი. რუს. ნაწილი ამ გრამატიკისა საერთოდ არ დაბეჭდილა. ი-ის გრამატიკა ეფუძნება ანტონ I-ისა და გაიოზ რექტორის ნააზრევს, მაგრამ შეი­ნიშნება სიახლეებიც. ი. პირველი ქართვ. გრამატიკოსია, რ-მაც ბრუნვათა რიგიდან განდევნა წრფელობითი (შეცვალა სახელობითით), შემასმენლობითი და და­წყებითი, რითაც იმ დროისა­თვის უკეთ გადმოგვცა ქართ. ენის ბრუნვათა წყება. შეიძლება ითქვას, რომ ი. არის ქართ. ენის ფონეტ. მოვლენების მეცნ. შესწავლის ერთ-ერთი პიონერი.

თხზ.: ცხოვრება მეფისა გიორგი მეათცამეტისა, ა. გაწერელიას რედ., თბ., 1978; Краткая история грузинской церкви, 2 изд., СПб, 1843; Исторический взгляд на состояние Грузии под властью цареймагометан (XIII–XVIII вв.), Тфл., 1849; Города существовавшие и существующие в Грузии, Тфл., 1850; Описание города Душети, Тифлисской губернии, Тфл., 1860; Путевые записки от Тифлиса до Мцхеты, Тфл., 1871.

ლიტ.: ბარამიძე ა., კოლხეთის ის­ტორიული გეოგრაფიის საკითხები XIX საუკუნის პირველი ნახევრის ქართულ ისტორიოგრაფიაში, «სა­ქართვ. მეცნ. აკადემიის საზ. მეცნ. ­განყ-ბის მოამბე», 1963, N5; მ ი ს ი ვ ე, პლატონ იოსელიანი და იბერიის (ქართლის) ისტორიული გეოგრაფიის ზოგიერთი საკითხი, კრ.: კავკასიის ხალხთა ისტორიის საკითხები, თბ., 1966; ფ ო ც ხ ი ­შ ვ ი ­ლ ი  ა., ქართუ­ლი ენათმეცნიერების ისტორია, I, თბ., 1995; შარაძე გ., პლატონ იოსელიანი – რუსთველო­ლოგი, თბ., 1980; Барамидзе А. А., Ва­тейшвили Д. Л., П. И. ­Иоселиани. Очерк жизни и научно-обществен­ной деятельности, Тб., 1978.

ა. ბარამიძე

გ. ცოცანიძე