იავნანა

იავნანა, ძვ. ქართული ხალხური საწესო ლექს-სიმღერა, წარმოშობით წარმართული საკულტო რიტუალის უძველესი საგალობელი. "ნანინას" ციკლის სიმღერების მსგავსად "ი-ც" მზისა და ნაყოფიერების ქალღმერთ ნანას სახელთანაა დაკავშირებული. "ი-მ" დაკარგა პირვანდელი საწესო ხასიათი. დღეს მისი დანიშნულებაა ბავშვის დაძინება, თუმცა ჩვენამდე მოღწეულ ზოგიერთ ტექსტს ინფექციური დაავადებებისაგან (ე. წ. "ბატონებისგან") ბავშვის განსაკურნებლადაც მღერიან. "ი-ს" ციკლის ლექსებს აქვს ისტ.-შემეცნებითი და დიდაქტიკურ-ესთეტ. მნიშვნელობა. "ი." გამოირჩევა მარტივი, მაგრამ შთამბეჭდავი მღერადი მელოდიით, რ-საც ასრულებს ერთი ან მონაცვლეობით ორი მთქმელი (ქალი) გაბმული (ბურდონული) ბანის ფონზე. სიმღერა ერთმუხლოვანია და მდორედ ვითარდება. იგი უმთავრესად ქართლ-კახურ ფოლკლორში გვხვდება. იმერულ და გურულ სასიმღერო შემოქმედებაში უფრო გავრცელებულია "საბოდიშო" ანუ "ბატონები", სამეგრელოში – "ია პატნეფი". საქართვ. სხვადასხვა კუთხეში არსებობს განსხვავებული "ი-ები", მაგ., სამკურნალო "ი.", რ-იც ფანდურის თანხლებით სრულდება. ჰანგითა და სიტყვიერი ტექსტით "ბატონებისაგან" სრულიად განსხვავებულია ღვთის კარზე სათქმელი "ი." (ორ- ან სამხმიანი, გავრცელებული კახეთში, მთიულეთში), რ-საც ასრულებენ სალოცავში მისული ქალები.

ღვთის კულტთან დაკავშირებული წეს-ჩვეულების ნაწილი – ზედაშის "ი." – შემორჩენილია კახეთში. მას უხუცესი ქალი ასრულებს ზედაშის ქვევრთან, ოჯახის სხვა წევრების ბანის ფონზე. იგი მრავალგვარი ნიშნით სახადისა და სავედრებელი "ი-ების" მსგავსია. მეცნიერები "ი-ს" ჰანგს უძველეს ინტონაციურ ფორმულად მიიჩნევენ, რ-იც საფუძვლად უდევს სხვა ფუნქციის მქონე არაერთ ნიმუშს. "ი-ს" მელოდიას დამუშავებული სახით ვხვდებით ნ. ავალიშვილის, მ. ბალანჩივაძის და სხვათა შემოქმედებაში. ქართ. მხატვრულ ლიტ-რაში "ი-ს" მოტივებზე შექმნეს ლექსები რ. ერისთავმა, ა. წერეთელმა, ი. ჭავჭავაძემ, გ. ტაბიძემ და სხვ.

ლიტ.: ასლანიშვილი შ., ნარკვევები ქართული ხალხური სიმღერების შესახებ, თბ., 1954; ბენაშვილი ა., ქართული ხმები, ტფ., 1885; გარაყანიძე გ., ეთნომუსიკის თეატრის ერთი უცნობი ნიმუშისათვის (ზედაშის იავნანა), წგ.: ტრადიციული მრავალხმიანობის მეექვსე საერთაშორისო სიმპოზიუმის მასალები, თბ., 2014; ზანდუკელი ფ., ქართული აკვნის ლექს-სიმღერები, ჟურნ. «მაცნე», 1964, №2; ჩხიკვაძე გ., ქართველი ხალხის უძველესი სამუსიკო კულტურა, თბ., 1948; ჩხიკვაძე ზ., სალამური. სახალხო სიმღერები, ტფ., 1896; Аракишвили Д. И., Грузинское народное музыкальное творчество М., 1916.

გ. ჩხიკვაძე. ნ. კალანდაძე.