ქართული ენციკლოპედია

ზოგადი ინფორმაცია

საქართველოში საენციკლოპედიო-ლექსიკოგრაფიულ საქმიანობას დიდი ხნის ტრადიცია აქვს. ჯერ კიდევ შუა საუკუნეებში ფილოსოფიურ-თეოლოგიურ და საისტორიო-ჰაგიოგრაფიულ თხზულებებს მუდამ თან ერთვოდა ენციკლოპედიური ხასიათის კომენტარი. სამეცნიერო ცნობების, ტერმინების განმარტებანი უხვად გვხვდება ეფრემ მცირის, იოანე პეტრიწის, არსენ იყალთოელისა და სხვა მოღვაწეთა ნაშრომებში.

ქართული საენციკლოპედიო-ლექსიკოგრაფიული მეცნიერების განვითარებაში უდიდესი როლი ითამაშა სულხან-საბა ორბელიანის ,,ქართულმა ლექსიკონმა“. განსაკუთრებული ადგილი უკავია, აგრეთვე, იოანე ბატონიშვილის ენციკლოპედიურ ნაშრომ ,,კალმასობას“ (1813-28). 1898-99 წლებში ივანე როსტომაშვილის რედაქციით გამოვიდა მრავალტომეულად განზრახული ,,რუსულ-ქართული ენციკლოპედიური ლექსიკონის“ პირველი ოთხი წიგნი. XX საუკუნის დასაწყისში მეცნიერებისა და კულტურის განვითარების დონემ, ეროვნული ინტელიგენციის მომძლავრებამ კიდევ უფრო თვალსაჩინო გახადა ქართული ენციკლოპედიის შექმნის აუცილებლობა. ქართველმა მეცნიერებმა ალექსანდრე ცაგარელის, ვასილ პეტრიაშვილისა და ალექსანდრე ხახანაშვილის მეთაურობით გადაწყვიტეს, გამოეცათ "საქართველოს ენციკლოპედია". შეიქმნა ცნობილ მეცნიერთა და საზოგადო მოღვაწეთა საგანგებო ამხანაგობა, შედგენილ იქნა გამოცემის ვრცელი პროგრამა, მაგრამ მაშინდელ პირობებში ამ პატრიოტულ საქმეს განხორციელება არ ეწერა.

XX საუკუნის 30-იან წლებში დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ქართული საბჭოთა ენციკლოპედიის რედაქციის შექმნას. მთავარი რედაქტორი იყო მალაქია ტოროშელიძე, პასუხისმგებელი მდივანი - სიმონ ყაუხჩიშვილი. ენციკლოპედიის შექმნაში მონაწილეობდნენ დიდი ქართველი მეცნიერები. 1933 წელს მზად იყო გამოცემის სიტყვანი. უკვე ერთი წლის შემდეგ რედაქციამ თითქმის დაასრულა I ტომზე მუშაობა, მაგრამ შემდგომ ეტაპზე თავი იჩინა სხვადასხვა სახის სიძნელეებმა. მასობრივი რეპრესიები რედაქციის თანამშრომლებსაც შეეხო. 40-იანი წლების დასაწყისში გამოცემაზე მუშაობა შეწყდა.

შემორჩენილია რედაქციის არქივი (კერძოდ, ავტორთა სტატიები) და სამაკეტოდ დასტამბული ტექსტის ათიოდე თაბახი. გამოჩენილ ქართველ მეცნიერთა მიერ შექმნილ საენციკლოპედიო წერილებს დღემდე არ დაუკარგავს მეცნიერული ღირებულება (ივანე ჯავახიშვილის, კორნელი კეკელიძის, სიმონ ჯანაშიას, გერონტი ქიქოძისა და სხვ. წერილები).

განახლებული სახით ქართული ენციკლოპედიის რედაქცია 1966 წელს დაარსდა ირაკლი აბაშიძის თაოსნობით, რომელიც ათეული წლების განმავლობაში ხელმძღვანელობდა ამ საშვილიშვილო საქმეს.

ჭეშმარიტად ისტორიული მნიშვნელობა ჰქონდა რედაქციის მიერ პირველი ქართული უნივერსალური ენციკლოპედიის თორმეტტომეულის გამოცემას 1975-87 წლებში (მთ. რედაქტორი - ირაკლი აბაშიძე, მთ. რედაქტორის მოადგილეები: როინ მეტრეველი, ავთანდილ საყვარელიძე, პ/მგ მდივანი გიორგი ჟორჟოლიანი, თენგიზ ხოშტარია, იაგო ვარდოსანიძე). მის შექმნაზე მუშაობდნენ ქართული მეცნიერების კორიფეები: ალექსანდრე ბარამიძე, თამაზ გამყრელიძე, ილია ვეკუა, პავლე ინგოროყვა, ნიკოლოზ (ნიკო) კეცხოველი, ვიქტორ კუპრაძე, ნიკოლოზ (ნიკო) მუსხელიშვილი, სიმონ ყაუხჩიშვილი, აკაკი შანიძე, გიორგი ჩიტაია, ევგენი ხარაძე, სერგი ჯიქია და სხვ. ენციკლოპედიის 80-ათასიანი ტირაჟი მალე გაიყიდა და რარიტეტად იქცა. იგი დღემდე რჩება ინფორმაციის მნიშვნელოვან წყაროდ ქართულ ენაზე ცოდნის სხვადასხვა სფეროში.

,,ქართული საბჭოთა ენციკლოპედიის“ ბოლო ტომის  გამოცემიდან (1987) დიდი დრო გავიდა. მას შემდეგ ჩვენში, და მთლიანად მსოფლიოში, ისტორიული ცვლილებები მოხდა. განსაკუთრებით რთული იყო რედაქციისათვის, ისევე როგორც მთელი ქვეყნისათვის, 1990-იანი წლები. თანამშრომლებს, ფაქტობრივად, უსახსროდ უწევდათ სამეცნიერო საქმიანობა. მიუხედავად ამისა, შესაძლებელი გახდა მუშაობის დაწყება ენციკლოპედია ,,საქართველოზე“, რომლის პირველი ტომი 1997 წელს გამოიცა.

2006 წელს, მას შემდეგ, რაც ენციკლოპედიის რედაქციის შენობა გადაეცა ილიას უნივერსიტეტს, ენციკლოპედია მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის შენობაში განთავსდა.

2012 წელს განახლდა ენციკლოპედია ,,საქართველოს“ მორიგი ტომების მომზადება. ენციკლოპედია ,,საქართველოში“ მკითხველს ვაწვდით მრავალფეროვან ინფორმაციას საქართველოსა და ქართველებზე, ყველა მნიშვნელოვან მოვლენაზე, ფაქტსა თუ მოღვაწეზე. ასევე, - იმ უცხოელებსა და მსოფლიო-ისტორიულ მოვლენებზე, რომელთაც ღრმა კვალი დატოვეს ჩვენი ქვეყნის მრავალსაუკუნოვან ისტორიაში. ენციკლოპედიაში წარმოდგენილია ცოდნისა და პრაქტიკული საქმიანობის ყველა ის ძირითადი სფერო, რომელთან დაკავშირებითაც საქართველო განიხილება მსოფლიოს საერთო ისტორიულ-კულტურულ კონტექსტში.

ბოლო 20 წლის განმავლობაში ენციკლოპედიის რედაქციამ სამეცნიერო საზოგადოებასა და ფართო მკითხველს რამდენიმე საინტერესო გამოცემა შესთავაზა, კერძოდ: 2002 წელს გამოიცა ენციკლოპედია ,,თბილისი“, რომელშიც თავმოყრილი და სისტემაში მოყვანილია ძირითადი ცნობები ჩვენი დედაქალაქის შესახებ. წიგნმა ქართველი მკითხველის დიდი ინტერესი და მოწონება დაიმსახურა. 2008 წელს კი, თბილისის მერიის მხარდაჭერით, ქართული ენეციკლოპედიის მთავარმა სამეცნიერო რედაქციამ გამოსცა ენციკლოპედიური ლექსიკონი ,,თბილისი. ქუჩები, გამზირები, მოედნები“. წიგნში დეტალურადაა ასახული თბილისის ქუჩების მდებარეობა, ისტორია და არქიტექტურული სახე; მოცემულია იმ პირთა ბიოგრაფიული ცნობები, რომელთა სახელსაც ატარებს ესა თუ ის ქუჩა. წიგნს დართული აქვს სახელშეცვლილი ქუჩების სია, 117 სქემატური რუკა თავისი საძიებლებით, რომლებშიც მითითებულია 2400-მდე ობიექტის კოორდინატები; გამოცემას უფრო თვალსაჩინოს ხდის ასობით ფოტოილუსტრაცია.

ეს არის უნიკალური გამოცემა, რომელშიც ასახულია ის ცვლილებები, რომლებიც განიცადა თბილისის ქუჩების სახელწოდებებმა XIX საუკუნიდან მოყოლებული. ამისათვის დამუშავდა 1846-1917 წლებში გამოცემული კავკასიის კალენდრები, თბილისის გეგმები და ტოპოგრაფიული რუკები, ქუჩების ცნობარები, თბილისის ცენტრალურ სახელმწიფო არქივში დაცული საარქივო მასალა, საქართველოს პარლამენტის ილია ჭავჭავაძის სახ. ეროვნულ ბიბლიოთეკაში არსებული შესაბამისი ლიტერატურა და სხვ.

ქართული ენციკლოპედიის მთავარმა სამეცნიერო რედაქციამ, არნოლდ ჩიქობავას სახ. ენათმეცნიერების ინსტიტუტთან ერთად, მოამზადა განმარტებით და ორთოგრაფიულ ლექსიკონთა სერია: კონა გიგინეიშვილის ,,ბერძნული და რომაული საკუთარი სახელების ორთოგრაფიული ლექსიკონი“ (1985); ,,ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი. ერთტომეული“ (1986, მეორე გამოცემა 2 ნაკვეთად, 1990); ,,საქართველოს გეოგრაფიული სახელების ორთოგრაფიული ლექსიკონი“ (1987; მეორე გამოცემა 2009); ,,საბჭოთა კავშირის გეოგრაფიული სახელების ორთოგრაფიული ლექსიკონი“ (1987); ,,საზღვარგარეთის ქვეყნების გეოგრაფიული სახელების ორთოგრაფიული ლექსიკონი“ (1989); ,,უცხოური პირთა სახელების ორთოგრაფიული ლექსიკონი“ (1989) და სხვ.

2008 წელს გამოიცა პირველი ქართული სამეცნიერო-დარგობრივი ენციკლოპედია ,,ქართული ენა”, რომელიც მოიცავს ქართული ენის ისტორიისა და ფუნქციონირების (სალიტერატურო ენა, სახელმწიფო ენა) ყველა ასპექტს. იგი აშუქებს ქართული ენის ისტორიის, სტრუქტურის, დიალექტური შედგენილობის პრობლემებს მოყოლებული ძველი დროიდან თანამედროვე ქართულის ჩათვლით. ქართული ენა განხილულია ენათმეცნიერების განვითარების თანამედროვე დონეზე. ნაშრომი ასახავს ქართველ მეცნიერთა და უცხოელ ქართველოლოგთა მიღწევებს ამ დარგში. ენციკლოპედიაში ასახულია მასალა ქართველური და კავკასიური ენების, აგრეთვე, იმ ენების შესახებაც, რომლებიც საქართველოში იყო ან არის გავრცელებული, ან რაიმე კონტაქტი ჰქონდა ქართულ ენასთან უშუალოდ, ან - მწიგნობრული გზით. ზოგიერთი ცნობა დაიბეჭდა პირველად. საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს ძველი ქართული გრამატიკული აზრის განვითარებისა და ლექსიკოლოგიური კვლევის შემსწავლელი მასალები, მ. შ. ზოგი პირველად გახდა ხელმისაწვდომი ფართო საზოგადოებისთვის. ენციკლოპედიაში მიმოხილულია მნიშვნელოვანი ქართული ეპიგრაფიკული ძეგლები, რომლებიც შემონახულია როგორც საქართველოში, ისე მის ფარგლებს გარეთ. უნდა აღინიშნოს ჩრდილო კავკასიაში გავრცელებული ქართული ძეგლების ამსახველი მასალები. სტატიებს ახლავს უნიკალური ილუსტრაციები. ზოგიერთი ცნობა და ილუსტრაცია პირველად გახდა ხელმისაწვდომი ფართო საზოგადოებისთვის. ენციკლოპედიაში ასახულია ქართული მწიგნობრობის ცენტრები უძველესი დროიდან მოყოლებული, თანამედროვე სამეცნიერო-კვლევითი სამეცნიერო დაწესებულებების ჩათვლით.

2011 წელს წიგნის შემდგენელ იზაბელა ქობალავასა და რედაქტორ გუჩა კვარაცხელიას მიენიჭათ აკად. აკაკი შანიძის სახელობის პრემია.

პარალელურად მომზადდა ,,ქართული დამწერლობა“, პოპულარული გამოცემა ალბომის სახით მოსწავლე-ახალგაზრდობისათვის. წიგნის ტექსტის ავტორია ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორი, პროფ. ელენე მაჭავარიანი.

ძველი ქართული დამწერლობის – ასომთავრულისა და ნუსხურის – შესწავლას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ძველი კულტურული მემკვიდრეობის გამოსავლენად, განსაკუთრებით - ძეგლების ზუსტი დათარიღების თვალსაზრისით. ვიზუალური მასალის საფუძველზე წიგნში წარმოდგენილია ყოველი ასო-ნიშნის გრაფიკული შედარება თანამედროვე მხედრულ დამწერლობასთან, ხოლო ნუსხური მწერლობა განიხილება როგორც შუალედური, გარდამავალი ეტაპი ამ საერთო განვითარებაში.

2011 წელს ენციკლოპედიის რედაქციამ მკითხველს შესთავაზა წიგნი ,,100 ქართველი უცხოეთში“ იმ ქართველებისა და ქართული წარმოშობის პირთა შესახებ, რომლებმაც უძველესი დროიდან დღემდე მნიშვნელოვანი კვალი დატოვეს  უცხოეთის ამა თუ იმ ქვეყნის კულტურაში, მეცნიერებასა და პოლიტიკურ ცხოვრებაში. ზოგი მათგანი საქართველოში არ დაბადებულა, ზოგიერთს საქართველოში არც უცხოვრია ან ბავშვობისას დაუტოვებია სამშობლო; ისინი იმ ქვეყნის კულტურისა და საზოგადოებრივი ცხოვრების ნაწილად იქცნენ, რომელშიც მოღვაწეობდნენ. შთამბეჭდავია ამ ქვეყნების ჩამონათვალი: ეგვიპტე, ბიზანტია, საბერძნეთი, პალესტინა, ირანი, ოსმალეთი, ევროპის ქვეყნები, რუსეთი, ამერიკა...

გამოცემაში მოხვდნენ არა მხოლოდ ისინი, რომლებმაც თავიანთი საქმიანობით მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს სხვა ქვეყნის ცხოვრების ამა თუ იმ სფეროში (უფრო მეტიც, ზოგი მათგანი წმინდანად და ეროვნულ გმირადაც კი შერაცხეს), არამედ ისინიც, რომლებიც უცხოეთში საქართველოსთვის დაშვრნენ და საქართველოს იქიდან გაუწიეს ფასდაუდებელი სამსახური.

2014 წელს ენციკლოპედიის რედაქციამ მკითხველს შესთავაზა აღნიშნული გამოცემის მეორე ტომი - ,,100 ღირსახსოვარი სახელი“. იგი მიეძღვნა იმ არაქართული წარმომავლობის ცნობილ მოღვაწეებსა და უცხოელებს, რომლებმაც დიდი ამაგი დასდეს საქართველოს კულტურას, მეცნიერებასა და ა. შ.

ეს გამოცემა (ქართული, რუსულ და ინგლისურ ენებზე) მადლიერების გამოხატულებაა ამ დიდი პიროვნებების მიმართ, თავისებური საბუთი იმისა, რომ საქართველოში არ ივიწყებენ და პატივს მიაგებენ მათ, ვინც გვერდით გვედგა ბედნიერებისა თუ უბედობის ჟამს.

ენციკლოპედია ერის ერთგვარი პასპორტი, მისი კულტურისა და განათლების გამოხატულებაა. დღევანდელ ,,ციფრულ სამყაროში“ კი განსაკუთრებით აქტუალურია საკუთარი სივრცის დამკვიდრება მკითხველისათვის ხარისხიანი ინფორმაციის მიწოდების საშუალებით. ამის გათვალისწინებით განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ენციკლოპედიის სპეციალური ვებგვერდის (georgianencyclopedia.ge) დახვეწასა და განვითარებას.

ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდში ჩვენს ქვეყანაში საფუძველი ჩაეყარა მნიშვნელოვან საქმეს - სამეცნიერო-საცნობარო, ენციკლოპედიური ხასიათის მრავალტომეულის - ,,საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობის” გამოცემას. სამუშაოთა კოორდინაცია და კრებულის გამოცემა იმთავითვე დაევალა ქართული ენციკლოპედიის მთავარ სამეცნიერო რედაქციას.

ხანგრძლივი სამეცნიერო-კვლევითი და სარედაქციო მუშაობის შედეგად, 1990 წელს გამოიცა მრავალტომეული აღწერილობის პირველი წიგნი, რომელიც ეძღვნება გორის, კასპის, მცხეთის, ქარელის და ხაშურის მუნიციპალიტეტების ისტორიისა და კულტურის ძეგლებს. წიგნში მიმოხილულია 1247 ისტორიისა და კულტურის ძეგლი (აღინიშნა საქართველოს სახელმწ. პრემიით, 1993).

2008 წელს გამოიცა მეორე წიგნი, რომელიც ეძღვნება ახმეტის, დუშეთის, თიანეთისა და ყაზბეგის მუნიციპალიტეტების ისტორიისა და კულტურის ძეგლებს. წიგნში მიმოხილულია 1409 ისტორიისა და კულტურის ძეგლი.

2013 წელს გამოიცა მესამე წიგნი. ეძღვნება გურჯაანის, დედოფლისწყაროსა და ყვარლის მუნიციპალიტეტების ისტორიისა და კულტურის ძეგლებს. წიგნში მიმოხილულია 675 ისტორიისა და კულტურის ძეგლი.

2015 წელს გამოცემულ მეოთხე წიგნში მიმოხილულია თელავის მუნიციპალიტეტის ისტორიისა და კულტურის 363 ძეგლი.

2019 წელს გამოცემული მეხუთე წიგნი ეძღვნება საგარეჯოს მუნიციპალიტეტის ისტორიისა და კულტურის ძეგლებს. წიგნში მიმოხილულია 266 ისტორიისა და კულტურის ძეგლი.

2021 წელს გამოიცა მეექვსე წიგნი. იგი ეძღვნება სიღნაღისა და ლაგოდეხის მუნიციპალიტეტების ისტორიისა და კულტურის ძეგლებს. მიმოხილულია 250 ისტორიისა და კულტურის ძეგლი.

ამრიგად, აღწერილობის ექვსივე ტომში მიმოხილულია 4210 ისტორიისა და კულტურის ძეგლი.

ამჟამად მიმდინარეობს მუშაობა კრებულის მეშვიდე წიგნზე, რომელიც ეძღვნება შიდა ქართლის (ცხინვალის რეგიონის) ძეგლებს.

თითოეულ აღნიშნულ წიგნს აქვს შესავალი, რომელშიც მიმოხილულია მხარის ისტორია, არქეოლოგიური და მატერიალური კულტურის ძეგლები. საკუთრივ მუნიციპალიტეტს ახლავს მოკლე საცნობარო სტატია, ასევე ცალკე სტატიაა მუნიციპალიტეტების ადმინისტრაციული ცენტრებისა და იმ სოფლების შესახებ, რომლებზეც შესაძლებელი გახდა ისტორიული ცნობების მოპოვება. სტატიების უმეტესობა ილუსტრირებულია ნახაზებითა და ფოტოსურათებით.

წიგნის სამეცნიერო ღირებულება და პრაქტიკული დანიშნულება საკმაოდ მაღალია, რადგან მასში შეტანილი ხუროთმოძღვრული ძეგლების უმეტესი ნაწილი პირველად ქვეყნდება და პირველწყაროს მნიშვნელობას იძენს.

2023 წელს გამოიცა საბა მეტრეველის „ქართული აგიოგრაფიის ენციკლოპედიური ლექსიკონი“, რომელშიც შესულია ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლებში (IV - XVIII სს.) მოხსენიებული სასულიერო და საერო პირები, ბიბლიური პერსონაჟები და მართლმადიდებელი ეკლესიის წმინდანები, გეოგრაფიული და ეთნიკური სახელები, ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლები და აგიოგრაფიული ტერმინები. წიგნის რედაქტორები არიან აკადემიკოსები როინ მეტრეველი და ავთანდილ არაბული.