თუშური დიალექტი
თუშური დიალექტი, ქართული ენის დიალექტი, რ-ზედაც მეტყველებს საქართველოს ერთ-ერთი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული კუთხის – თუშეთის მოსახლეობა. XIX ს. II ნახ-სა და XX ს. I ნახ-ში თუშეთიდან მოსახლეობის თითქმის მთლიანი მიგრაციის შედეგად კახეთის ბარში გაშენდა თუშებით დასახლებული სამი სოფელი – ზემო ალვანი, ქვემო ალვანი და ლალისყური. თ. დ. დღეს ამ სამ სოფელშია გავრცელებული. ისტ. თუშეთში კი მუდმივი მოსახლეობის მხოლოდ მცირე ნაწილია დარჩენილი რამდენიმე სოფელში. თუშეთი სადღეისოდ წარმოადგენს თ. დ-ის არა გავრცელების, არამედ მისი ფორმირების ტერიტორიას. თ. დ. ენობრივად აღმ. საქართვ. მთის დიალექტებს მიეკუთვნება და ფშაურ-ხევსურულ და მოხეურ დიალექტებთან ერთად ერთიანდება ე. წ. ფხოური კილოების ჯგუფში, ხასიათდება უაღრესი არქაულობით და ბევრ საერთოს ავლენს ძვ. და საშუალო ქართულთან. არქ. ენობრივი ნიშნის მიხედვით ეხმაურება ქართ. ენის სამხრ.-დას. დიალექტებს – აჭარულსა და იმერხეულს.თ. დ-ის ფონოლოგიურ ინვენტარში დღეს სალიტ. ქართულისაგან განსხვავებული რამდენიმე ბგერა დასტურდება, რ-ებიც გრაფიკულად ასე გამოიხატება: H Q <იმგ ცლასს=„_იდGენOბჯეცტAტტრიბუტე-2" სრც=„ტჰანი-წებ-რესოურცეს/იმაგე/Iმაგე2688.პნგ„ ალტ="" />, 
„ alt="" /> უ¤¤¤. ამათგან H დამოუკიდებელი ფონემაა, რ-ის ფონეტ. სახეც და ფონოლოგიური დისტრიბუციაც მთლიანად ძვ. სალიტ. ქართულისას იმეორებს. Q დასტურდება ხმოვანფუძიან სახელებთან ფრაზის აბსოლუტურ ბოლოში (ანუ ფიქსირებული პაუზის წინ), როგორც სახ. ბრუნვის ნიშნის უმარცვლო რეფლექსი. <იმგ ცლასს="_იდGენOბჯეცტAტტრიბუტე-2" სრც="ტჰანი-წებ-რესოურცეს/იმაგე/Iმაგე2688.პნგ" ალტ="" /> გვხვდება აგრეთვე როგორც ხმოვნის ე. წ. "ფშვინვიერი შემართვა" ჩვენებითი ნაცვალსახელების თავკიდურად, <იმგ ცლასს="_იდGენOბჯეცტAტტრიბუტე-2" სრც="ტჰანი-წებ-რესოურცეს/იმაგე/Iმაგე2688.პნგ" ალტ="" /> აგრეთვე სახ. ბრუნვის რეფლექსია თანხმოვანფუძიან სახელებთან ფრაზის იმავე პოზიციაში, სადაც Q დასტურდება. " alt="" />– ფარინგალური მკვეთრი ბგერაა. იგი გამოხატავს ხმოვნის ძლიერ დამართვას და ახასიათებს პრეფიქსულ მორფემათა მიჯნაზე პოზიციურად მიღებულ გრძელ ხმოვნებს. " alt="" /> როგორც ძლიერი დამართვა, ასევე ახასიათებს სუფიქსურ -ა-ს. დასტურდება აგრეთვე პირთა სპეციფ. თუშურ სახელებში. " alt="" /> ბგერა ის ფონეტ. ერთეულია, რ-იც თ. დ-ს განასხვავებს ქართ. ენის ყველა სხვა დიალექტისაგან და ნახური ენების (ბაცბური, ჩაჩნური) გავლენის შედეგადაა მიჩნეული. <იმგ ცლასს="_იდGენOბჯეცტAტტრიბუტე-4" სრც="ტჰანი-წებ-რესოურცეს/იმაგე/1.პნგ" ალტ="" />ო-ს უმარცვლო ალოფონია და ვლინდება როგორც III სუბიექტური პირის ნიშნის ალომორფი ზმნური სიტყვაფორმის აბსოლ. ბოლოში. ფონეტ. პოზიციის შეცვლის შემთხვევაში ო ხმოვანი სრული სახით აღდგება. ფონეტ. პროცესებიდან თ. დ-ს ახასიათებს როგორც ხმოვანთა, ისე თანხმოვანთა რეგრესული ასიმილაცია. ხმოვანთა რეგრესული ასიმილაციის შედეგია ხმოვნების საბოლოო შერწყმა გრძელ ხმოვნად, რ-საც უვითარდება ძლიერი დამართვა. თანხმოვნებში ასიმილატორებია ხშული ბგერები, ასიმილაციას კი სპირანტები განიცდიან. თ. დ-ის მორფოლ. თავისებურებებიდან აღსანიშნავია შემდეგი: სახ. ბრუნვის ნიშნად ფრაზაში სიტყვის პოზიციის მიხედვით ხმოვანფუძიან სახელებთან მონაცვლეობს Ø და Q თანხმოვანფუძიან სახელებთან – Ø და <იმგ ცლასს="_იდGენOბჯეცტAტტრიბუტე-2" სრც="ტჰანი-წებ-რესოურცეს/იმაგე/Iმაგე2688.პნგ" ალტ="" />: ფრაზის შიგნით რეალიზდება Ø ალომორფი, ფრაზის ბოლოს – Q და <იმგ ცლასს="_იდGენOბჯეცტAტტრიბუტე-2" სრც="ტჰანი-წებ-რესოურცეს/იმაგე/Iმაგე2688.პნგ" ალტ="" />. მოთხრ. ბრუნვის ნიშნად მხოლოდ ერთი ალომორფი – მ გვაქვს როგორც ხმოვან-, ისე თანხმოვანფუძიან სახელებთან. ადგილობითის მნიშვნელობით გამოიყენება უთანდებულო მიც. ბრუნვა და სახელის ფუძე უსუფიქსოდ. გამოსვლითობის მნიშვნელობა აქვს ა სავრცობიან მოქმ. ბრუნვის ფორმებს. ნანათესაობითარ სახელთა ვით. ბრუნვის უთანდებულო ფორმები ასრულებს -თვის თანდებულიანთა ფუნქციას (ამ ფაქტის კვალიფიკაცია სხვაგვარადაც შეიძლება: ნათ. ბრუნვის -თვის თანდებულს თ. დ-ში -ად შეესაბამება). წოდ. ბრუნვის -ო თ. დ-ში ხშირად -ვ-დ რედუცირდება. თ. დ-ში ორიგინალურია ე. წ. ლოკალურ ბრუნვათა „სადაობით-გამოსვლითი" ფორმები -ზეით(ა) და -შიით(ა) ბოლოსართებით, რ-თაც შეიძლება რთული თანდებულების კვალიფიკაციაც მიეცეს. ამგვარი ე. წ. სადაობით-გამოსვლითები შეიძლება ხელახლადაც იბრუნოს. -ებ-იანი მრავლობითით გაფორმებულ სახელს მოთხრ. ბრუნვაში ბრუნვის ნიშნის -მ ფორმანტის ნაცვლად -თ დაერთვის. ობიექტ. პირის ნიშნით აისახება როგორც პირდაპირი ასევე ირიბი ობიექტი, სახელობითბრუნვიანიც და მიცემითბრუნვიანიც. ობიექტური პირის ნიშნებად დასტურდება ზ, ს, ჟ, შ, ღ, ხ პოზიციური ალომორფები. იგივე ალომორფები გამოიყენება II სუბიექტური პირის ნიშნებადაც. ნამყო უსრულში III სუბიექტური პირის მრავლობითობის ნიშანი -ეს ფორმანტია. -ენ-ს აქ თ. დ. არასოდეს ხმარობს. თ. დ-ის ზმნის დრო-კილოთა სისტემაში დადასტურებულია უწყვეტლისა და წყვეტილის ხოლმეობითის მწკრივები, რ-ებსაც I და II პირის ფორმებთან -იდ, ხოლო II პირის ფორმებთან -ი სუფიქსები აწარმოებს. ამ მწკრივთა მეორე პირის ფორმები კონტექსტის მიხედვით ზოგჯერ თხოვნის მნიშვნელობასაც შეიცავს და ასედაც ეძახიან – თხოვნითი ბრძანებითები. თხოვნის გამოსახატავად თ. დ-ს სპეც. - ღ ნაწილაკიც მოეპოვება, რ-იც წინადადების სხვადასხვა წევრს დაერთვის. ეს ნაწილაკი ზოგჯერ ე. წ. თხოვნით ბრძანებითებსაც დაერთვის და თხოვნის შინაარსს აძლიერებს. ნატვრითობის გამოსახატავად ძალზე პროდუქტიულია -მც(ა) || -მ ნაწილაკი. აგრეთვე ორიგინალურია თ. დ-ში მტკიცებითი -წ ნაწილაკი (ხომ-ის მნიშვნელობით). ასეთივე მნიშვნელობის გამაძლიერებელი ფუნქცია აქვს -ოდ ფორმანტს. თ. დ-ს აქვს მნიშვნელოვანი სინტაქსური თავისებურებანიც: მსაზღვრელი საზღვრულს ბრუნვაში სრულად ითანხმებს; ამავე დროს, ატრიბუტული მსაზღვრელი ზოგჯერ საზღვრულთან უბრუნველია. სახელობითბრუნვიანი ობიექტი ზმნას რიცხვში ყოველთვის ითანხმებს, არა აქვს მნიშვნელობა მრავლობითის წარმოება ებ-იანია თუ ნარ-იანი. ნ ფორმანტი თავს იჩენს ნამყოში სუბიექტის მრავლობითის -ეს მაწარმოებლის გვერდითაც. თ. დ. მდიდარია დიალექტური ლექსიკით, რასაც რამდენიმე ფაქტორი განაპირობებს: განსაკუთრებული საცხოვრებელი გეოგრ. გარემო, ცხოვრების მთაბარული წესი, სხვა კუთხეებისაგან განსხვავებული სამეურნეო ყოფა-საქმიანობა, ორიგინ. ტრად. რწმენა-წარმოდგენები და ზნე-ჩვეულებები, სიახლოვე ნახურ და დაღესტნურ ენობრივ სამყაროსთან და სხვ.
ლიტ.: ბოჭორიძე გ., თუშეთი, თბ., 1993; კურდღელაიძე გ., თუშეთი, თბ., 1983; უთურგაიძე თ., თუშური კილო, თბ., 1960; ცოცანიძე გ., გიორგობიდან გიორგობამდე, თბ., 1987; ჯორბენაძე ბ., ქართული დიალექტოლოგია, I–II, თბ., 1989–98.
გ. ცოცანიძე
