კავკასიისათვის ბრძოლა 1942-43

კავკასიისათვის ბრძოლა 1842-43, ერთ-ერთი უმნიშვ­ნე­ლო­ვანესი ბრძო­ლა II მსოფლიო ომის (1939–45) დროს. 1942 წ. 25 ივლისს გერმანელთა ჯარებმა შეცვალეს 28. ქე. ტ. IV კავ 434 მთავარი დარტყმის მიმართულება და დაიწყეს შეტევა სამხრ-ით, ვოლგისა და კავკასიის მხა­რეს (კოდური სახელწოდება – „ედელვაისი“). კავკასიის ოპერაცია გულისხმობდა როსტოვის სამხრ-ით განლაგებული წითელი არმიის სამხრ. ფრონტის ჯარების ალყაში მოქცევას და განადგურებას, ჩრდ. კავკასიის დაუფლების შემდეგ შავი­ზღვისპირეთისა და კას­პი­ისპი­რე­თის გასწვრივ შეტევას და კავკასიის მთავარი უღელტეხილის გავლით სამხრ. კავკასიის დაუფლებას – თბილისის, ქუთაისისა და სო­ხუ­მისაკენ გაჭრას. ვერმახტის პირველმა სატანკო არმიამ გაარღვია თავდაცვა სალსკი-მაიკოპის მიმართულებით ოსტროგოჟსკის რაიონში. საბჭოთა უმაღლესი მთავარსარდლობის ბრძანებით, ჯარებმა უკან, დონისკენ დაიხიეს, 1942 ივლ. ბოლოს კი როსტოვი და სტავროპოლი დათმეს. 1942 გერმანელთა ტანკებმა გადალახეს ყუბანი და 10 აგვისტოს დაიპყრეს მაიკოპი, 25 აგვისტოს კი აიღეს მოზდოკი და თერგის ფორსირება მოახდინეს. ამავე თვეს გერმანელებმა ყაბარდო-ბალყარეთის ხუთი რაიონი დაიკავეს, მაგრამ ჩაჩნეთ-ინგუშეთის აღება ვერ შეძლეს.

შეუპოვარი ბრძოლები გაიმართა კავ­კა­სი­ო­ნის უღელტეხილის ­ცენტრ. ნაწილებში. კავკასიის უკეთ დაცვის მიზნით სსრკ-ის უმაღლესმა მთავარსარდლობამ ჩრდ. კავკასიის ფრონტი გარდაქმნა (1 სექტემბრიდან) სამხრ. კავკასიის ფრონტის ჯარების შავი ­ზღვის ჯგუფად. სამხრ. კავკასიის ფრონტს დაევალა კავკასიის უღელტეხილებსა და მდ. თერგზე თავდაცვითი ხაზის მოწყობა. ჯარების საბრძოლო მოქმედების მოხერხებულად წარმართვისათვის შეიქმნა სამხრ. კავკასიის ფრონტის ჩრდ. ჯგუფი გენ.-ლ. ი. მასლენიკოვის სარდლობით (44-ე, მე-9, 58-ე, 37-ე არმიების შემადგენლობით). სექტ. ბოლოს და ოქტომბერში მოწინააღმდეგემ არაერთხელ სცადა შეტევა ტუაფსესა და გროზნოს მიმართულებით, მაგრამ სამხრ. კავკასიის ფრონტის (სარდალი, არმიის გენ. ი. ტიულენევი) ჯარებმა 5 თვის მძიმე თავდაცვითი ბრძოლებით მნიშვ­ნე­ლო­ვა­ნი ზარალი მიაყენეს მოწინააღმდეგეს და აიძულეს უკან დახევა.

სამხრ. კავკასიის ფრონტის ჯარების შემადგენლობაში იბრძოდა კავკასიის ხალხებისგან შემდგარი ათეულობით საჯარისო შენაერთი, მ. შ. 242-ე, 276-ე, 392-ე, 394-ე და 414-ე ქარ­თული მსროლელი დივიზიები.

მძიმე ბრძოლები გაიმართა უღელტეხილების დასაკავებლად კავ­კა­სი­ო­ნის ჩრდ. მისადგომებთან, მთებში. 46-ე არმიამ (სარდალი – გენ. კ. ლესელიძე, სამხ. საბჭოს წევრები – ვ. ბაქრაძე და გ. სანაკოევი, შტაბის უფროსი – მ. მიქელაძე) 1942 წ. 27 აგვისტოდან ოქტომბრის დასაწყისამდე კავ­კასი­ო­ნის მაღალმთიან რეგიონში პერმანენტული ბრძოლების შედეგად მტრის შემოტევა შეაჩერა, უფრო მეტიც, უღელტეხილების ზოგიერთ მონაკვეთზე იგი უკუაგდო. 1942 ნოემბრის დასაწყისში გერმანელები დამარცხდნენ ნალჩიკიდან ვლადიკავკაზის მიმართულებით შეტევისას. 1942–43 ზამთარში აქტიური სამხ. მოქმედებები შეწყდა. გერმანელი ეგერები აკონტროლებდნენ კლუხო­რის, მარუხის, უმპირისა და ხატიყ-თაუს უღელტეხილებს. მათ რეგიონი 1943 წ. 24 იანვ. დასა­წყისში დაჩქარებული წესით დატოვეს, რადგან ჩრდ-იდან მათ ალყაში მოქცევა დაემუქრათ. იმავე წლის 13 და 17 თებერვალს ალპინისტურმა რაზმმა, რ-შიც შედიოდნენ ქართვ. მთამსვლელებიც (ბ. ხერგიანი, გ. ხერგიანი, გ. სულაქველიძე და სხვ.), იალბუზის ორივე მწვერვალიდან ჩამოხსნა გერმანული დროშები და საბჭ. დროშა აღმართა. მთაში გერმანელი ეგერების დანაკარგმა 5 ათასს გადააჭარბა. აქ მტრის შეჩერებამ მდგომარეობა შეუმსუბუქა სტა­ლინგრადის დამცველებს.

გერმანელების გეგმა, დაეპყროთ კავ­კა­სია, ჩაიშალა. 1943 შემოდგომაზე დიდი დანაკარგების შედეგად, რ-იც გერმანელებმა იწვნიეს სტალინგრადისა და კავკასიის ბრძო­ლებში, ძალთა თანაფარდობა საბჭოთა მხა­რის სასარგებლოდ გადაიხარა. 1943 გათავისუფლდა ყაბარდო-ბალყარეთი, 1943 წ. 12 თებერვალს – კრასნოდარი, 14 თებერვალს – როსტოვი, რითაც დამთავრდა ფაშისტებისგან კავკასიის გათავისუფლებისათვის ბრძო­ლა. სამხრ. კავკასიის ფრონტის ჯარების 70 მეომარს საბჭ. კავშირის გმირის წოდება მიენიჭა, მ. შ. არიან ქარ­თვე­ლე­ბი: ნ. გო­გიჩაი­შვი­ლი, ვ. კანკავა, ვ. ლურსმანა­შვი­ლი, ა. პირმისა­შვი­ლი.

ლიტ.: კ ვ ი ც ი ა ნ ი  ჯ., კავ­კა­სია და კავკასიელები, თბ., 2012; კ უ პ ა ტ ა ძ ე  ე., 242-ე სამთო-მსროლელი დივიზიის საბრძოლო გზა დიდ სამამულო ომში, თბ., 1990; მ ი ს ი ვ ე, ქარ­თული დივიზიების მონაწილეობა კავკასიისათვის ბრძოლებში, თბ., 2003; შ ა მ ა თ  ა ვ ა  პ., ქართველი მეომრები, თბ., 1960; История Дона и Северного Кавказа (1917– 2000), Ростов-на-Дону, Нальчик, 2004; Регионоведение, Ростов-на-Дону, 2003.

ჯ. კვიციანი

პ. შამათავა