კავკასიის მუზეუმი

კავკასიის მუზეუმი, კავკასიური მუზეუმი, მეცნიერებისა და კულტურის ერთ-ერთი კერა სა­ქარ­თვე­ლოსა და ამიერკავ­კა­სიაში. კ. მ., როგორც კომპლ. სამხარეთმცოდნეო დაწესებულება, და­არსდა 1852 თბილისში რუს. გეოგრ. საზ-ბის კავკასიის განყ-ბასთან (რგსკგ) მწერალ ვ. სოლოგუბის ინიციატივით. მის შექმნაში მონაწილეობდნენ რუსი და ­ქართვ. მოღვაწეები (ა. ბერჟე, ი. ბარტოლომეი, ნ. ხანიკოვი, ა. ნიკოლაი, გ. ორბელიანი, დ. ყიფიანი, გ. ერის­თა­ვი, რ. ერის­თა­ვი და სხვ.). 1853 დამდეგს რგსკგ-მ აირჩია კ. მ-ის დირექცია (დირექციის თავ-რე – ა. ნიკოლაი, ერთ-ერთი დირექტორი – ვ. სოლოგუბი, ზედამხედველი – ა. ბერჟე). კ. მ-ს ჰქონდა 3 კაბინეტი: ეთნოგრ., ისტ. და სა­ბუ­ნე­ბის­მე­ტყვე­ლო. ეთნოგრ. კაბინეტის მოწყობაში დიდი წვლი­ლი შეიტანა რ. ერის­თავმა (მოაწესრიგა ეთნოგრ. მასალა, დაიწყო ეთნოგრ. კატალოგის შედგენა). კ. მ-თვის გამოყო­ფილი სახსრების სიმცირის გამო სამუზეუმო კოლექცია ივსებოდა უმ­თავრესად შეწირულებათა გზით. არსებობის პირველ წელს კ. მ-ს ჰქონდა მცირე კოლექცია (105 საგანი – ტანსაცმელი, ავეჯი, იარაღი, ჭურჭელი, სამკაული, მუს. საკრავები, ძვ. ფულები, მემორიალური ნივთები, ეგვიპტური მუმია, მინერალები და სხვ.). შეძენილ ექსპონატებს მეცნიერები სწავლობდნენ. 1855 სექტემბერში გაიხსნა პირველი გამოფენა. 1859 სა­ბუ­ნე­ბის­მე­ტყველო კაბინეტის კონ­სერვატორად (მცველად) მოიწვიეს ფ. ბაიერნი. მისი ხელმ­ძღვანელობით მასალების შესა­კრებად ეწყობოდა ექსპედიციები სა­ქართვ. სხვა­და­სხვა კუთხეში, რის შედეგადაც ფონდებს 28600 ექსპონატი შეემატა (მუზეუმის სივიწროვის გამო ბაიერნის კოლექციების დიდი ნაწილი ინახებოდა მის ბინაში). რგსკგ-ში სამუზეუმო საქმის საკითხებში იმხანად ერთმანეთს უპირისპირდებოდა ორი თვალსაზრისი: ერთნი თვლიდნენ, რომ სა­ქარ­თვე­ლო­ში სამუზეუმო საქმის განვითარებისათვის ყველა პირობა არსებობდა (ამ თვალსაზრისს იცავდა რ. ერისთა­ვი), სხვები მიიჩნევდნენ, რომ კ. მ. უნდა დახმარებოდა დასავლეთის მეცნიერებს კავკასიის გაცნობაში და ექსპონატებით შეევსო ევრ. მუზეუმების ფონდები. თანდათან გაიმარჯვა მე-2 თვალსაზრისმა (მისი მთავარი დამცველი იყო ი. ბარტოლომეი, რ-იც სოლოგუბის წასვლის შემდეგ, 1855-იდან, კ. მ-ის დირექტორად დაინიშნა). კ. მ-ის დირექცია ჯეროვანი ყურად­ღებით აღარ ეკიდებოდა ახ. ექსპონატების შეძენას. მაგ., 1857 მან უარი თქვა მ. ბარათა­შვი­ლის (ბარატაევის) ნუმიზმატიკური კო­ლექციის შეძენაზე, რ-იც ­შემდეგ ბერლინის მუზეუმში მოხვ­და. ­რგსკგ-მ გააუქმა კ. მ-ის დირექცია და არსებითად, მუზეუმის ხელმძღვა­ნელობა ი. ბარტოლომეის დაეკისრა. 1864 კ. მ. დაიხუ­რა.

კ. მ. აღდგა 1865 გ. რადეს ინიციატივით. მუზეუმს გადაეცა ადრინდ. კ. მ-ის კოლექციები (173 ისტ.-ეთნ. და 3 ათასამდე გეოლ. და მინერალოგიური ექსპონატი). ამას შეემატა რადეს მიერ მოგზაურობის დროს (1864–66) მოპოვებული ექსპონატები. კ. მ-მა ურთიერთობა დაამყარა რუსეთისა და უცხოეთის მუზეუმებსა და სამეცნ. დაწესებულებებთან. 1867 წ. 2 იანვარს კ. მ. საზეიმოდ გაიხსნა. ჰქონდა 4 განყ-ბა: ეთნოგრ., ზოოლოგიის, ბოტანიკისა და გეოლოგიის, შემდეგ დაემატა მე-5 – ორნამენტებისა და სიძველეთა (მოგვიანებით არქეოლოგიის) განყ-ბა. 1865–67 შენაძენთა შორის აღსანიშნავია პასტორ რ. ფ. ჰოჰენაკერის კავკ. მცენარეთა დიდი ჰერბარიუმი, ბუნებისმეტყველ ქ. სტევენის ქართ. მუხების კოლექცია, მცხეთის მახლობლად ნაპოვნი თლილი ქვა რომის იმპ. ვესპასიანეს წარწერით. 1868 შეემატა ფ. ბაიერნის კოლექცია. 1869 მუზეუმის დირექციას დაექვემდებარა თბილ. საჯარო ბ-კა (ახლანდ. ეროვნული ბიბლიოთეკა). 1881 გაიხსნა ახ. გამოფენა, რ-ზეც წარმოდგენილი იყო სა­ბუ­ნე­ბის­მეტყვე­ლო და ეთნოგრ. ექსპონატები, ქარ­თულ მასალასთან ერთად – კავკასიელ და სხვა მეზობელ ხალხთა მასალაც. გამოფენის გახსნა დაემთხვა თბილისში მოწვეულ მე-5 საერთაშ. არქეოლ. კონგრესს და კ. მ-ს გადაეცა 1879–81 არქეოლ. გათხრებით მოპოვებული მასალა; ხოლო 1889 თბილისში მოწყობილი სას.-სამ. და სამრეწვ. გამოფენის დახურვის შემდეგ – იქ გამოფენილი შინამრეწვ. საგნები. 80-იან წლებში შეიძინეს ფოტოგრაფ დ. ერმაკოვის კოლექციის ნაწილი. რამდენჯერმე დაიბეჭდა კ. მ-ის გზამკვლევი, გამოიცა კატალოგის `"Museum Caucasicum" 6 ტომი, პერიოდულად ქვეყნდებოდა მუზეუმის "მოამბე". XX ს. დამდეგის არქეოლ. შენაძენთა შორის განსაკუთრებით მნიშვ­ნელო­ვა­ნია ე. წ. ახალგორის განძი და ურარ­ტული ლურსმულწარწერიანი ქვე­ბის დიდი კოლექცია. 1911 კ. მ. დაიხურა შენობის ავარიული მდგო­მარეობის მიზეზით და იქვე დაიწყო ახა­ლი შენობის აგება, მაგრამ ქვეყანაში შექმნილი მძიმე მდგომარეობის გამო მშენებლობა შეჩერდა. 1919 კ. მ-მ არსებობა შეწყვიტა.

1919 აგვისტოში დაარსდა საქარ­თვე­ლოს მუზეუმი, რ-მაც მემკვიდრეობით მიიღო კ. მ-ის ფონდე­ბი და ქონება (იხ. აგრეთვე საქარ­თვე­ლოს ეროვნული მუზეუმი ს. ჯანაშიას სახელობის სა­ქართვე­ლოს მუზეუმი).

ლიტ.: ჟ ო რ დ ა ნ ი ა  გ., კავკასიური მუზეუმის დაარსება, თბ., 1951; სა­ქართვე­ლოს სახელმწიფო მუზეუმი ოქტომბრის რევოლუციის 40 წლისთავზე, «ს. ჯანაშიას სახ. სა­ქარ­თვე­ლოს სა­ხელმწ. მუზეუმის მოამბე», 1957, ტ. 1957, t. 19А და 21В; Р а д д е  Г. И. , Краткий очерк истории развития Кавказского музея в первые 25 лет существования. . . , Тфл., 1891.

გ. ჟორდანია