კალათბურთი

კალათბურთი, სპორტის ერთ-ერთი პოპულარული გუნდური სახეობა, რომელშიც ორი გუნდი ცდილობს ორგანიზებული ­წესე­ბის მიხედვით ქულები მოაგროვოს მოწინააღმდეგის კალათში ბურთის ხელით ჩაგდებით. 1891 სპრინგფილდ­ში (მასაჩუსეტსის შტა­ტი, აშშ) ჯეიმს ნეისმითმა შეიმუშავა კ-ის პირველი წესები. მალე ახა­ლი თამაში მთელმა ამერიკამ აღიარა, მოგვიანებით კი დანარჩენმა მსოფლიომაც გაიცნო. თამაშის პირველი წესები არსებითად განსხვავდება დღევანდელისაგან. კ-ის სათამაშოდ იყენებენ მოედანს, რ-ის ზომაა 28 მ × 15 მ. პირითი ხაზების შუა ადგილას სპეც. დგარებზე და­ყე­ნე­ბუ­ლია ფარები, რ-ებზეც და­მაგრებულია ლითონის რგოლებ­ზე დაკიდებული უძირო ბადეები (კალათები). მანძილი იატაკსა და კალათს შორის 305 სმ, თვითონ ფარის ზომებია 180 სმ × 105 სმ ან 120 სმ × 80 სმ, ასევე არსებობს ქუჩის და სამოყვარულო კ-ის ფარი, რ-თა ზომაც განსხვავე­ბულია. კალათის დიამეტრი 45 სმ. ფარის წინ 625 სმიანი რადიუ­სით შემოსა­ზღვრულია 3-ქულიანი ტყორ­ცნის არე და საჯარიმო ზონა. კ-ს თამაშობენ ტყავის, სინთეტიკური ტყავის ან სხვა სინთეტიკური მასალისაგან დამზადებული ბურთით, რ-ის გარშემოწერილობაა 75–78 სმ, ხოლო მასა – 567–650 გ (ქალებისთვის, შესაბამისად, 72–74 სმ და 510–567 გ). მოედანზე მოთამაშეთა რაოდენობა თითოეულ გუნდში 5 კაცით განისაზღვრება. გუნდში სულ 12 მოთამაშეა. დაშვებულია ნე­ბის­მიერი რაოდენობის შეცვლა. ყველა შეცვლილ მოთამაშეს უფლება აქვს დაბრუნდეს მოედანზე. თამაშის დროს ჩაგდებული ბურთისათვის გუნდს ერიცხება 2 ან 3 ქულა (ორქულიანი ან სამქულიანი ზონიდან ტყორცნისას), ყოველი რეალიზებული საჯარიმო ტყორცნისათვის – 1 ქულა, გამარჯვებულია ის გუნდი, რ-იც მეტ ქულას დააგროვებს. შეხვედრა შედგება ოთხი 10-წუთიანი (სუფთა დრო) ტაიმისაგან (NBA-ში – 12 წთ). ტაიმებს შორის შესვენებაა 2 წთ. გამონაკლისია შესვენება მეორე და მესამე ტაიმებს შორის, რ-იც 15 წთ გრძელდება. მატჩის ფრედ დამთავრების შემთხვევაში ინიშნება დამატებითი 5-წუთიანი ტაიმი (ან ტაიმები) გამარჯვებულის გამოვლენამდე. კ-ს თამაშობენ ხელით. დაშვებულია ბურთის ხელით ტარება, გადაცემა და ტყორ­ცნა როგორც ცალი, ასევე ორი ხელით. არ შეიძლება ორ ნაბიჯზე მეტის გადადგმა ბურთის დაუგდებლად, ბურთიანად ახტომა და დახტომა, მეტოქის საჯარიმო ზონაში სამ წამზე მეტხანს ყოფნა. გუნდს ბურთის მეტოქის ნახევარზე გადატანისათვის ეძლევა 8, ხოლო შეტევისათვის – 24 წმ, რ-ის გასვლის შემდეგ ბურთი მეტოქეს გადაეცემა. მწვრთნელს უფლება აქვს თითოეულ ტაიმში აიღოს ერთი წუთშესვენება (მეოთხეში – ორი). ყველა ამ წესის დარღვევისათვის, აგრეთვე ბლოკირებისა და უხეში თამაშისათვის მოთამაშე ჯარიმდება როგორც ჩვეულებრივი ჯარიმით, ასევე პერსონალური შენიშვნით. 5 პერსონალური შენიშვნის მიღების შემთხვევაში მოთამაშე ტოვებს მოედანს. ოთხი გუნდური შენიშვნის შემდეგ ყოველი ჯარიმა სრულდება საჯარიმო ტყორცნებით.

კალათბურთის საერთაშ. ფედერა­ცია (FIBA) დაარსდა 1932 ივნისს ქ. ჟენევაში. ამჟამად ფედერაცია აერთიანებს 212 ქვეყანას და 5 ზონალურ (კონტინენტურ) კომისიას. ევროპის ჩემპიონატი ტარდება 1935-იდან. კაცთა კ. ოლიმპიური თამაშების პროგრამაშია 1936-იდან (ბერლინი; ქალებისა – მონრეალი, 1976). ასევე უმნიშვ­ნე­ლო­ვანესი ტურნირია მსოფლიოს ჩემპიონატი (1950 – არგენტინა; ქალთა, 1953 – ჩილე). ზონა­ლური (კონტინენტური) კომისიები ატარებენ თავიანთ ჩემპიონატებს და საკლუბო ტურნირებს. ევროპის ჩემპიონთა თასი თამაშდებოდა 1958–2000. ამის შემდეგ ტარდებოდა ორი ტურნირი – სუპერლიგა (ფიბა) და ევროლიგა (ULEB, შეიქმნა 1991); 2008-იდან ფიბასა და ULEB შეთანხმებით ტარდება: რანგით პირველი ტურნირი – ევროლიგა, რანგით მეორე – ევროთასი, რანგით მესამე – ევროჩელენჯი. წამყვან მსოფლიო საკალათბურთო ტურნირს 1949-იდან ატარებს ნაციონალური საკალათბურთო ასოციაცია – NBA. ტურნირი საკლუბო დონეზე იმართება ამერიკულ და კანადურ კლუბებს შორის.

ქარ­თული­ კალათბურთის ისტორია XX ს. 20-იანი წლებიდან იწყება. 1922 მოსკოვში გამართულ ვსევობუჩის („ვსეობშჩეე ვოენნოე ობუჩენიე") სპარტაკიადაში მონაწილე თბილისელმა მძლეოსანმა ა. ჭელიძემ შემთხვევით ნახა ბოძებზე დამაგრებული კ-ის ფარები და უცხო თამაში. ის სა­ქართვ. მუშფაკის (შემდგომ­ში – ინდუსტრიული ინტი) ფიზკულტურის წრეს ხელმძღვა­ნე­ლობ­და და, თბილისში დაბრუნებულმა, მუშფაკის ეზოში (ახლანდ. უ. ჩხე­იძის ქუჩა) კ-ის პირველი მოედანი მოაწყო. 1923 წ. მარტში ამ მოედანზე გაიმართა პირველი ოფიც. მატჩი მუშფაკის ორ გუნდს შორის. პირველ კალათბურთელთა რიგებში იყვნენ გ. ეგნატა­შვი­ლის ტანმოვარჯიშეთა ჯგუფის წევრები – მ. ცხვედაძე, გ. საყვარელიძე, ბ. გერასიმოვი, ა. დავიდოვი, მ. იზა­შვი­ლი და სხვ. 1924 თბილისელ რკინიგზელთა თაოსნობით მოეწყო ტურნირი 6 გუნდის მო­ნა­წი­ლე­ო­ბით, რ-თაგან ერთი – „სინათლე" – იმავე წელს ამხანაგური მატჩების გასამართავად ბაქოში გაემგზავრა. „სინათლის" გამარჯვებით დამთავრდა თბილ. პირველი ჩემპიონატი (1925). იმავე "სინათლის" კაცთა და ქალთა გუნდებმა მოიგეს 1927 ქუთაისში ჩატარებული სა­ქართვ. პირველი ჩემპიონატიც. შემდგომში თბილისში მომრავლდა კ-ის მოედნები. გუნდები ჩა­მო­ყა­ლიბ­და სპორტულ და პროფკავშირულ ორგანიზაციებში, ქართ. დივიზიის ნაწილებში, სასწ. დაწესებულებებში. პარალელურად, კ. გავრცელდა სა­ქართვ. სხვა­და­სხვა რეგიონში. ქუთაისში კ-ის პირველი ფარი 1923 აღიმართა გ. კილაძის თაოსნობით ე. წ. მესამე ლეგიონის ეზოში. 1926 მოეწყო პირველი საქალაქო შეჯიბრება. იმავე წელს ქუთაისელი კალათბურთელები ბათუმს ეწვივნენ და ად­გილ. გუნდებს შეხვდნენ. 1927 ფიზკულტურის უმაღლესმა საბჭომ კ-ის პოპულარი­ზაციის მიზნით ა. ჭე­ლიძე აფხაზეთში მიავლინა. შეიქმნა კ-ის შემსწავლელი ჯგუფები, მოეწყო შეჯიბრებები, ჩა­მო­ყა­ლიბ­და აფხაზეთის ნაკრები, რ-იც აქტიურად ჩაება სა­ქართვ. პირველობაში. კ-ით განსაკუთრებით დაინტერესდა სტუდენტი ახალგაზრდობა. მარტო თბილისის უნ-ტს ათეულობით გუნდი ჰყავდა, საქალაქო პირველობის სხვა­და­სხვა ჯგუფში კი უნივერსიტეტელთა 12 გუნდი გამოდიოდა. XX ს. 30-იანი წლების დასაწყისში სა­ქარ­თველო­ში რამდენიმე ძლიერი გუნდი იყო, რ-თა შემადგენლობაში გამოდიოდნენ: ლ. ფალავანდი­შვი­ლი, ვ. და რ. მდივნები, ვ. ციცი­შვილი, ა. წერეთელი, ლ. ძეკონსკი, შ. ყიასა­შვი­ლი, გ. ავალი­შვი­ლი, შ. დიასამიძე და სხვ. 1934 ვ. ციციშვილმა შეადგინა კ-ის სასწ. პროგრამა. მანვე სპორტსაზოგადოება "სტროიტელთან" ჩამოაყალიბა კ-ის პირველი სკოლა, რ-მაც შემდგომ არაერთი ცნობილი კალათბურთელი აღზარდა. ქარ­თული გუნდები სსრკ ჩემპიონატებში 1934-იდან ჩაებნენ. II მსოფლიო ომამდე ყველაზე უკეთ გამოდიოდა თბილ. "ლოკომოტივი". სსრკ ჩემპიონი გახდა თბილ. ოფიცერთა სახლის გუნდი (1944, 1946), რ-ის შემადგენლობაშიც თამაშობდნენ ნ. ჯორჯიკია, ლ. ძეკონსკი, ბ. სარქისოვი, გ. ახვლედიანი, მ. ფილიპოვი, ო. სულაბერიძე და სხვ. შემდეგ ქარ­თულ კ-ში ლიდერობდა თბილისის "დინამოს კალათბურთელთა გუნდი", რ-ის კაპიტანი ო. ქორქია 40–50-იან წლებში სსრკ ნაკრები გუნდის წამყვანი მოთამაშე იყო. ეს გუნდი 1950, 1953, 1954 და 1968 წლებში გახდა სსრკ ჩემპიონი, 1949, 1950, 1951 და 1969 – სსრკ თასის მფლობელი, 1962 კი ევროპის ქვეყნების ჩემპიონთა თასი მოიპოვა. ქართველმა კალათბურთელებმა სსრკ ნაკრების შემადგენლობაში არაერთ საერთაშ. ტურნირში მოიპოვეს გამარჯვება, მ. შ. ოლიმპიურ თამაშებში (ზ. საკანდელიძე, მ. ქორქია), მსოფ­ლიოს (ზ. საკანდელიძე, ნ. დერიუგინი) და ევროპის (ო. ქორქია, ნ. ჯორჯიკია, გ. მინა­შვი­ლი, ვ. უგრეხელიძე, ზ. საკანდელიძე, ა. სხიერელი, ს. კოვალენკო, მ. ქორქია, ნ. დერიუგინი) ჩემპიონატებში. კ-ის განვითარებაში შეტანილი წვლილისთვის სხვა­დასხვა დროს სსრკ დამსახურებული მწვრთნელის წოდება მიენიჭათ გ. ავალიშვილს, ლ. ძეკონსკის, შ. დიასამიძეს, მ. კეკელიძეს, გ. ბაბახანიდს, გ. მეუნარგიას, ა. მესხს, ს. თორთლაძეს და ო. ქორქიას. წლების განმავლობაში სხვა­და­სხვა თაობის მწვრთნელთა ნაყოფიერმა მუშაობამ და კალათბურთელთა ოსტატობამ სა­ქარ­თვე­ლოს სა­ხე­ლი გაუთქვა კ-ის სამყაროში. XX ს. 50-იანი წლებიდან მოყოლებული, ოფიც. თუ ამხანაგური მატჩების გასამართავად ჩვენთან ჩამოდიოდნენ ევროპის წამყვანი საკლუბო და ეროვნ. ნაკრები გუნდები. 1958–72 წლებში თბილისს ოთხჯერ ეწვია აშშ-ის კაცთა და ქალთა სამოყვარულო ნაკრები.

ქალთა პირველი გუნდები საქარ­თვე­ლო­ში 30-იან წლებში შეიქმნა. მათგან საუკეთესო იყო თბილ. "ბურევესტნიკი", რ-მაც სსრკ ჩემპიონატში ზედიზედ ორჯერ (1965–66) დაიკავა მეორე ადგილი, 1969 კი თასის გათამაშების ფინალში გავიდა. ამ გუნდში გამოდიოდნენ ე. დურმიშიძე, ლ. ქველიძე, ნ. ჯაფარიძე, ც. ჯა­ნე­ლიძე, მ. სურგულაძე, ა. კოვზირიძერუსკინა და სხვ. ქართველ კალათბურთელ ქალთაგან ყველაზე ტიტულოვანია ა. ასიტა­შვი­ლი. მან სსრკ ნაკრებთან ერთად ორჯერ გაიმარჯვა ევროპის ჩემპიონატში (1954, 1956).

1991-იდან ქართ. კ. დამოუკიდებლად ვითარდება. 1994 შეიქმნა სა­ქართვ. კაცთა და ქალთა ეროვნ. გუნდები, რ-ებიც ევროპის ჩემპიონატის შესარჩევ ტურნირებში მონაწილეობენ. კაცთა ნაკრებმა ევროპის სამ ჩემპიონატში მიიღო მონაწილეობა (2011, 2013, 2015). რამდენიმე ქართვ. კალათბურთელი ევროპის ცნობილ კლუბებში ასპარეზობდა, ვ. სტეფანია, ნ. ცქიტი­შვი­ლი, თ. შენგელია კი აშშ-ის ეროვნ. საკალათბურთო ასოციაციაში იყვნენ მიწვეულები. დღეს იქ ჩვენი ერთადერთი წარმომადგენელი, ნაკრების კაპიტანი (2017-მდე) ზ. ფაჩულია (პირველი ქართველი კალათბურთელი, რ-იც 2017-ში აშშ-ის ნაციონალური საკალათბურთო ასოციაციის ჩემპიონი გახდა) ასპარეზობს. ესპანეთის ლიგაში ასპარეზობენ გ. შერმადინი (ევროლიგის ორგზის ჩემპიონი; 2009, 2013) და თ. შენგელია.

სა­ქართვ. კ-ის ფედერაცია (ამჟამად – საქართვ. კ-ის ეროვნ. ფედერაცია) დაფუძნდა 1991 წ. 4 ივნისს. 1992 წ. 10 ივლისიდან იგი კ-ის საერთაშ. ფედერაციისა (FIBA) და ევროპის კ-ის კონფერენციის, ხოლო 2003-იდან ფიბა-ევროპის ფედერაციის წევრია. პრეზიდენტები: ა. ჩხეიძე (1991–95), ა. საყვარელიძე (1995–97), გ. ქათამაძე (1998–2001), ბ. ლიპარტელიანი (2001–13), მ. გაბრიჩიძე (2013– 17), პ. გურასპაული (1917-იდან).