იოსებ ქართველი

იოსებ ქართველი, აბესალამაშვილი (ა ბ ე ს ა ლ ა მ ი ა ნ ი) (1687 – XVIII ს. I ნახ.), დიპლომატი და ისტორიკოსი. გაქართველებული თბილისელი სომეხი, კათოლიკე.

ი. ქ-ის წარმომავლობის შე­სა­ხებ მეცნიერთა შორის აზრთა სხვა­და­სხვაობაა. ერთნი მას სომეხად მიიჩნევენ (ინგლ. ისტ. ლ. ლოკარტი, სომეხი მემატიანე სარგის გილანეცი), მეორენი – ქართველად (ფრანგ. ისტ. ლუი ანდრე მამიე-კლერაკი, ვ. გაბა­შვილი, თ. ნატრო­შვი­ლი, ი. ტაბაღუა და სხვ.). თვითონ ი. ქ. თავისი ეროვნების შე­სა­ხებ ამბობს: „Нации я грузинской из города Тифлиса" („ეროვნებით მე ქართველი ვარ ქალაქ ტიფლისიდან").

ი. ქ. ეკუთვნო­და თბილისის მოქალაქეთა გავ­ლენიან გვარს. მამამისი იყო თბილისის ნაცვალი. დაწყებითი განათლება თბილისის კათოლიკე მისიონერთა სასწავლებელში მიიღო.

1698 კათოლიკეთა წინააღმდეგ თბილ. მოქალაქეების გამოსვლის დროს ი. ქ. მამასთან ერთად ქალაქიდან გააძევეს. იგი ევროპაში წავიდა, სადაც შეისწავლა ფრანგ. და იტალ. ენები. 1703–09 სწავლობდა ურბანოს კოლეჯში (რო­მი). საფრანგეთის მეფის, ლუი XIV-ის საგანგებო დავალებით ირა­ნის შაჰის კარზე ელჩად გაგზავნილმა ანჟე დე გარდანმა ი. ქ. თარჯიმნად აიყვანა. მისი შუამავლობით გარდანს უნდა დაემყარებინა კავ­ში­რი ირანში მყოფ ქართველებთან. 1717 იყო ყაზვინში, შემდეგ 1723-მდე – ისპაანში, სადაც საფრანგეთის საკონსულოში თარჯიმნად მუ­შა­ო­ბისას ფრანგულ ენაზე შეადგინა „მოხსენებითი ბა­რათი სპარსეთში უკანასკნელი სამოქალაქო ომის შე­სა­ხებ" (1723 წ. 31 იანვ.). 1724-იდან ი. ქ. სტამბოლში იყო. იგი, როგორც თარჯიმანი, მონაწილეობდა ­სულთნის კარზე მყოფ დომენტი კათოლიკოსთან გამართულ მოლაპარაკებაში, იზიარებ­და ანტიოსმალურ თვალ­საზრისს და ოსმალეთთან შე­და­რე­ბით უპი­რატესობას ანიჭებდა ­საფრანგეთს. 1726 ი. ქ-ის ურთიერთობა საფრ. საელჩოსთან შეწყდა. მან სტამბოლ­ში დიდი ვე­ზირის დავალე­ბით თურქულ ენაზე ­ვრცლად აღწერა ირანში მომხდარი ამბები. ი. ქ-მა დაწერა რამ­დე­ნი­მე თხზუ­ლე­ბა, რ-ებიც მნიშვ­ნე­ლო­ვა­ნი პირველწყა­როა XVIII ს. I მეოთხედის ირანისა და ირან-სა­ქარ­თვე­ლოს ურთიერთობის შესასწავლად. ამ თხზულებებში არის ცნობები ირანში მოღვაწე ქართველების შე­სა­ხებ (გიორგი XI, ქაიხოსრო ბატონი­შვი­ლი, ვახტანგ VI, ყულარაღასი როსტომი…).

ლიტ.: გ ა ბ ა ­შ ვ ი ­ლ ი  ვ., იოსებ ქართველი – XVIII ს-ის დიპლომატი და ისტორიკოსი, «მასალები სა­ქარ­თველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის», ნაკვ. 32, თბ., 1955; მ ი ს ი ვ ე, იოსებ ქარ­თველის ვინაობისა და მოღვაწეობის საკითხისათვის, «თსუ შრომები», 1965, ტ. 5, აღმოსავლეთმცოდნეობის სერია, 116; ნატროშვილი თ., მასალები იოსებ ქართველის ბიოგრაფიისათვის, «მაცნე», 1969, № 5; მ ი ს ი ვ ე, ქართული ფეოდალური საზოგადოება და იოსებ ქართველი, ი ქ ვ ე, 1970, № 5; ტ ა ბ ა ღ უ ა  ი., იოსებ ქართველის მოღვაწეობა ირანსა და თურქეთში 1717– 26, ივ. ჯა­ვა­ხი­შვი­ლის დაბადების 100 წლისთავისადმი მიძღვნილი საიუბილეო კრებული, თბ., 1976; Пайчадзе Г., Один архивный документ об Иосифе Грузине, «მაცნე». ისტ., არქეოლ., ეთნოგრ. და ხელოვნ. ისტორიის სერია, 1976, N3.

დ. კაციტ­აძე