ირანული ენები

ირანული ენები, ინ­დო­ევ­რო­პულ ენა­თა ოჯა­ხის ერთ-ერ­თი შტო. და­მო­უ­კი­დე­ბელ არ­სე­ბო­ბას იწყებენ ძვ. წ. II ათას­წლე­უ­ლის და­მდეგი­დან, როდე­საც ხდე­ბა ამ ენებ­ზე მო­ლა­პა­რა­კე­თა მი­გრა­ცია და ინდო­ი­რა­ნუ­ლი ენობ­რი­ვი ერ­თი­ა­ნობის და­შლა. ი. ე. და­დას­ტუ­რე­ბულია უძ­ვ. წე­რი­ლო­ბით ძეგ­ლებ­ში, რაც სა­შუ­ა­ლე­ბას იძლე­ვა თვა­ლი მი­ვა­დევ­ნოთ ამ ენა­თა გან­ვი­თა­რების ის­ტო­რი­ას და­ახლ. 25–27 სა­უკუ­ნის განმავლობაში. ძი­რი­თა­დად განას­ხვა­ვე­ბენ 2 ჯგუფს: აღმო­სავლურ­სა და და­სავ­ლურს. გამო­ი­ყოფა ი. ე-ის გან­ვი­თა­რე­ბის 3 პე­რიო­დი:

1. ძვ. ი. ე. – ძვ. წ. II ­ათასწლ. და­სა­წყი­სი­დან ძვ. წ. IV–III სს-მდე – მი­დი­უ­რი, ძვ. სპარ­სუ­ლი, ავესტუ­რი, სკვი­თუ­რი. ძვ. სპარ­სუ­ლი დადასტურე­ბუ­ლია აკა­მა­ნელ­თა მე­ფე­ე­ბის ლურ­სმულ წარ­წე­რებ­ში (ძვ. წ. VI–IV სს.). ძვ. ი. ე. მდი­დარი მო­რფო­ლ. სტრუქ­ტუ­რის მქონე ფლექსიური ენე­ბია. სა­ხელს აქვს 3 სქე­სი, 8 ბრუნ­ვა, 2 რი­ცხვი (იშვი­ა­თად ორო­ბი­თიც). ზმნუ­რი კატე­გო­რი­ე­ბი­დან გვხვდე­ბა პი­რის, რი­ცხვის, დრო­ის, კი­ლო­სა და გვარის კა­ტე­გო­რი­ე­ბი. მაგ­რამ უკ­ვე ძვ. ირა­ნულ ხა­ნა­ში­ვე შე­იმ­ჩნე­ვა რღვევის პრო­ცე­სი, რ-იც სრულ­დე­ბა საშ. ი. ე-ში.

2. საშ. ი. ე. – ძვ. წ. IV–III სსიდან ახ. წ. VIII–IX სს-მდე – ე. წ. საშ. სპარ­სუ­ლი, პარ­თუ­ლი, სოღდუ­რი, ხო­რეზ­მუ­ლი, სა­კა, ტო­ხა­რული და სხვ. საშ. სპარ­სუ­ლის ან­ბანი შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი იყო არა­მე­უ­ლი და­მწერ­ლო­ბის სა­ფუძ­ველ­ზე. საშ. ი. ე-ში მო­შლი­ლია ფლექ­სია: მახვი­ლის გადა­წე­ვის შედეგად მო­იკვე­ცა ბო­ლო­კი­დუ­რი ელე­მენ­ტე­ბი – ბრუნ­ვი­სა და სქე­სის სუ­ფიქ­სე­ბი, ფარ­თო გა­სა­ქა­ნი მი­ე­ცა აღ­წე­რით წარმო­ე­ბას. ცვლი­ლე­ბე­ბი განიცა­და ბგე­რით­მა სის­ტე­მამ: მო­ხდა დიფ­თონ­გე­ბის მო­ნოფ­თონ­გი­ზა­ცია (ai > ē, au > ō), ხშულ­თა სპი­რან­ტიზა­ცია და სხვ.

3. ახ. ი. ე. – ახ. წ. IX–X სს-იდან. ეს ენე­ბია: ახ. სპარ­სუ­ლი (ირანის ოფიც. ენა), ტა­ჯი­კუ­რი, ავ­ღა­ნური (პუშ­ტუ), ოსუ­რი, ქურ­თუ­ლი, ბელუჯური, თა­თუ­რი, თა­ლი­შუ­რი და სხვ. ­თა­ნა­მედ­რო­ვე სპარ­სულში თვალ­ში სა­ცე­მია ცვლი­ლებე­ბი ლექ­სი­კა­ში (დი­დი რა­ო­დენო­ბით ნასესხობები, გან­სა­კუთრე­ბით – არა­ბუ­ლი­დან). სა­ლიტ. ენას სა­ფუძ­ვლად უდევს თე­ი­რა­ნის დი­ა­ლექ­ტი. და­მწერ­ლო­ბა­ში გამოყე­ნე­ბუ­ლია არაბ. გრა­ფი­კა (და­მატე­ბუ­ლია 4 ნი­შა­ნი სპე­ციფ. ბგე­რები­სა­თვის). მორფოლ. სტრუქ­ტუ­რა ანა­ლი­ზუ­რია: არა აქვს სქე­სი­სა და ბრუნ­ვის კა­ტე­გო­რი­ე­ბი; ზმნას აქვს პი­რის, რი­ცხვის, დრო­ის, კი­ლო­სა და გვა­რის კა­ტე­გო­რი­ე­ბი; ფარ­თოდაა გა­ვრცე­ლე­ბუ­ლი ანა­ლი­ზუ­რი კონ­სტრუქ­ცი­ე­ბი.

ქარ­თვე­ლებს გან­სა­კუთ­რე­ბით ხან­გრ­ძლი­ვი და მჭიდ­რო ურ­თიერ­­ თო­ბა გვაკავ­ში­რებ­და ირა­ნე­ლებთან, რაც სა­უ­კუ­ნე­თა განმავლობაში გან­პი­რო­ბე­ბუ­ლი იყო რთუ­ლი ისტ.-პო­ლიტ. თუ რელიგ.-კულტ. ფაქ­ტო­რე­ბით. ამ ­ურ­თი­ერ­თო­ბამ გან­სა­ზღვრა ­მრა­ვალ­რი­ცხო­ვა­ნი ნა­­ სეს­ხო­ბე­ბის (სა­კუთ­რივ ირა­ნული­სა და ირა­ნუ­ლის გზით – არა­ბუ­ლის) არ­სე­ბო­ბა ქარ­თულ­ში. ნა­სეს­ხე­ბი ლექ­სი­კა გამო­ირ­ჩე­ვა დი­დი მრავალ­ფე­როვ­ნე­ბით და მო­ი­ცავს ანთრო­პო­ნი­მებს, პო­ლიტ.-ადმ., სა­მხ., რე­ლი­გ., ყო­ველ­დღი­ურ ყო­ფას­თან და­კავ­ში­რე­ბულ სი­ტყვებს. ნასეს­ხო­ბე­ბი განე­კუთ­ვნე­ბა ი. ე-ის სხვა­და­სხვა დი­ა­ლექ­ტურ შტოს და სხვა­და­სხვა ქრო­ნო­ლ. დო­ნეს (თუმ­ცა ზოგ­ჯერ სეს­ხე­ბის წყა­როს მკაც­რი იდენ­ტი­ფი­კა­ცია გა­ძნე­ლებუ­ლია). ქარ­თულ­ში შემოსუ­ლია ნა­სეს­ხო­ბე­ბი: სპარ­სუ­ლი­დან – არმა­ზი – კერ­პი, ძვ. ქარ­თვე­ლე­ბის მთა­ვა­რი ღვთა­ე­ბა, შდრ. ძვ. სპარსუ­ლი auramazdâ –„ბრძე­ნი უფალი"; სა­ვსე­ბით სა­რწმუ­ნო ჩანს ქართ. ეთ­ნო­ნი­მე­ბის – სპარ­სი, სპარ­სუ­ლი – და­კავ­ში­რე­ბა ძვ. სპარ­ს. Parza (პრო­ვინ­ცია ირა­ნის სამხრ.დას. ნაწილ­ში, აქა­მე­ნე­ლე­ბი­სა და შემ­დეგ სა­სა­ნე­ლე­ბის სა­მშობლო)... ავეს­ტის ენი­დან – დროშა, შდრ. ავეს­ტუ­რი drapša; ეშ­მა „ავი", „ბო­რო­ტი", „ცოფი­ა­ნი", „დე­მო­ნი", შდრ. ავეს­ტუ­რი adšma < aeš „მღელ­ვა­რე­ბა", „შფო­თი"... სკვი­თურ-ალა­ნურ-ოსუ­რი ენე­ბიდან – კა­პო­ე­ტი „მტკნა­რი ­წყლის თევ­ზი ერ­თგვა­რი", შდრ. ოსუ­რი kæf "თევ­ზი" < cap (სა­ერ­თო აღმოსავ­ლე­თი­რა­ნუ­ლი სი­ტყვა, ვ. აბა­ევი)... პარ­თუ­ლი­დან – ჟამი `დღე", „სა­ა­თი", „სე­ზო­ნი", „დრო", შდრ. ძვ. სპარ­ს. Ĵamâna, სომხ. žama­nak „დრო", „ასა­კი". ქართ. და სომხ. სი­ტყვებ­ში თავ­კი­დუ­რი ž (ჟ) საშუალებას იძლე­ვა სეს­ხე­ბის წყა­როდ აღ­ვად­გი­ნოთ პარ­თუ­ლი ფორ­მა žaman, რ-ის უფ­რო ად­რინ­დე­ლი სახეა ქარ­თულ­ში და­დას­ტუ­რე­ბუ­ლი უსუფიქ­სო žam; აბ­ჯა­რი (სომ­ხუ­რის გზით) „სა­ჭურ­ვე­ლი", „ია­რა­ღი", შდრ. პარ­თუ­ლი apmčâr, apmzâr საშ. სპარს. afzâr „ძა­ლა", „ია­რა­ღი", სომხ. aučar, aučan... საშ. სპარ­სუ­ლიდან – სა­კუ­თა­რი სა­ხე­ლე­ბი: ვარდან, ირან. Wardân; პე­როჟ, პე­როზ, შდრ. სა­შ. სპარ­ს. pdrôz; ნა­რი­მან, შდრ. საშ. სპარს. ნარ „მა­მა­კა­ცი", მენ „ფიქ­რი", „აზ­რი", ე. ი. „ვაჟკაცუ­რად მო­აზ­როვ­ნე", „ვაჟკა­ცუ­რი სუ­ლის­კვე­თე­ბი­სა"; მი­რი­ან, შდრ. საშ. სპარს. mihrân; ვა­ხუშ­ტი, შდრ. ძვ. ირან. Vahišta– „სა­მო­თხე", საშ. სპარს. Vahišt; „შა­ვის" აღ­მნიშ­ვნელი ან­თრო­პო­ნი­მე­ბი­დან ქარ­თულში გვხვდე­ბა რამ­დე­ნი­მე ვა­რი­ანტი: ში­ოშ, ში­ა­ოშ, სი­ა­უშ, ში­ო­ა­ოშ და სხვ. სამხ.-ადმ. თუ სხვა სა­ხის ტერ­მი­ნე­ბი­დან აღ­სა­ნიშ­ნა­ვია: გუნდი „ჯა­რი", „რაზ­მი"... შდრ. საშ. სპარს. gund; სპე „არ­მია", „ჯა­რი", შდრ. საშ. სპარს. spâh; ას­პა­რე­ზი „მო­ე­და­ნი", „სტა­დი­ო­ნი", შდრ. საშ. სპარს. asp(u)râs, asprds; პი­ტიახ­ში, შდრ. საშ. სპარს. byty’hš „მე­ო­რე, მე­ფის შემ­დეგ", "ირა­ნის შა­ჰინ­შა­ჰის ნა­ცვა­ლი"; ჯო­მარ­დი „რა­ინ­დი", შდრ. საშ. სპარს. jdvanmard < yuvânmart „ოს­ტა­ტი", გადატა­ნით – რა­მე­ში და­ხე­ლოვ­ნე­ბუ­ლი ადა­მი­ა­ნი; ზე­ნა­ა­რი „ფი­ცი", შდრ. საშ. სპარს. zdnhar „აღთქმა", „ფიცი"; ან­დერ­ძი (< ან­დერ­ზი), შდრ. საშ. სპარს. han-darz „რჩე­ვა", „დარი­გე­ბა"; ტახ­ტი, შდრ. საშ. სპარს. tâxt „მე­ფის სა­ვარ­ძე­ლი"; ახ. სპარსუ­ლი­დან – საუთარი სა­ხე­ლე­ბი: ნეს­ტან­-და­რე­ჯან, შდრ. ახ. სპარს. შე­სი­ტყვე­ბა nestandarjehân „ქვეყ­ნად არ არის (ჩე­მი მსგავ­სი)"; გი­ვი, შდრ. ახ. სპარს. Gôv; ზუ­რაბ, შდრ. ახ. სპარს. Sohrâb (სა­ვა­რა­უ­დო ეტიმო­ლო­გი­ით - „წი­თე­ლი ­წყლისა"); ნო­დარ, შდრ. ახ. სპარს. Nadar, ავეს­ტუ­რი Naotara „ნორ­ჩი"; სა­რდალი, შდრ. ახ. სპარს. sardâr „მე­თაუ­რი"; ხიშ­ტი შდრ. ახ. სპარს. xešt (საშ. სპარს. xišt) „ლახ­ვა­რი", „შუბი"; აი­ვა­ნი, შდრ. ახ. სპარს. ayvan „დარ­ბა­ზი", „კა­რიბ­ჭე", „ღია გალე­რეა" და სხვა მრავალი. კლა­სი­კუ­რი სპარ­სუ­ლი­დან დაწყე­ბუ­ლი, ახ. სპარ­სულ­ში, განსა­კუთ­რე­ბით თა­ნა­მედ­რო­ვე ენაში, დი­დი რა­ო­დე­ნო­ბით შემო­დის და მკვიდ­რდე­ბა არაბ. სი­ტყვე­ბი, რ-თა აბ­სო­ლუ­ტუ­რი უმ­რავ­ლე­სობა უკ­ვე სპარს. ენის განუ­ყო­ფე­ლი ნა­წი­ლია. ბუ­ნებ­რი­ვია, ეს სი­ტყვები სპარ­სუ­ლის გზით ქარ­თულ­შიც შემო­დის და ­ქმნის მას­ში არაბ. ლექ­სი­კის ძი­რი­თად ნა­წილს (საკუთ­რივ არა­ბუ­ლი­დან ნა­სეს­ხე­ბი ლექ­სი­კუ­რი ერ­თე­უ­ლე­ბი შე­და­რებით მცი­რეა). ასე, ფონეტ. იე­რის მი­ხედ­ვით სპარ­სუ­ლის გზას გვავა­რა­უ­დე­ბი­ნებს სიტყვე­ბი: ალა­მი (სპარს. alam, არაბ. ’alam), ხოტ­ბა, ეშ­ხი და სხვა მრა­ვა­ლი.

რო­გორც მო­სა­ლოდ­ნე­ლი იყო, ქარ­თულ­ში შემო­სუ­ლი ირან. სიტყვე­ბის ნა­წი­ლი იმ­დე­ნად და­მ­კვიდ­რდა, რომ ამ სი­ტყვა­თა უც­ხ. წარმო­შო­ბა დღეს არ იგ­რძნო­ბა. ისი­ნი ექ­ვემ­დე­ბა­რე­ბი­ან ქარ­თულის გრამატ. მო­დელს და იც­ვლები­ან ქართ. ენობ­რი­ვი ნორ­მე­ბის მი­ხედ­ვით. მაგ., სპარ­სუ­ლი­დან შემო­სუ­ლი ფან­ჯა­რა ქარ­თულ­ში კუმ­შვად-კვე­ცა­დი სი­ტყვაა: ფანჯრის... (შდრ. ქართ. კედ­ლის, კატის და მისთ.), თუმ­ცა ანა­ლო­გი­ური პრო­ცე­სე­ბი უცხოა სპარ­სუ­ლისა­თვის. ამ­გვა­რი სი­ტყვე­ბი, ბარბა­რიზ­მე­ბი­სა­გან გან­სხვა­ვე­ბით, ქართ. ენის ლექ­სი­კუ­რი მა­რა­გის გა­მდიდ­რე­ბის ერთ-ერ­თი წყაროა.

ლიტ.: ა ნ ­დ რ ო ­ნ ი ­კ ა ­შ ვ ი ­ლ ი  მ., ნა­რკვე­ვე­ბი ირა­ნულ-ქარ­თუ­ლი ენობ­რივი ურ­თი­ერ­თო­ბი­დან, I–II, თბ., 1966–96; Очерки по истории изучения иранских языков, М., 1962; W i n d f u h r  G. Z., The iranian languages, L.–N. Y., 2009.

თ. ჩხე­ი­ძე