იოანე პეტრიწი

იოანე პეტრიწი, შუა საუკუნეების (XI ს.) გამოჩენილი ქართვე­ლი ფილოსოფოსი, ნეოპლატონიკოსი (გადმოცემით იოანე ფილოსოფოს ჭიმჭიმელსაც უწოდებდნენ). ბიოგრაფიული ცნობები არ მოგვეპოვება, მხო­ლოდ XVIII ს. მწიგნობარნი იუწყებიან, რომ ი. პ. სამცხიდან იყო, დიდგვაროვანი ჩამომავლობისა, ახალგაზრდობა­ში სწავლობდა კონსტანტინო­პოლში, მანგანის აკადემიაში, სადაც მას ასწავლიდნენ ბიზანტ. რენესანსის წარმომადგენლები: მი­ქაელ ფსელოსი და იოანე იტალო­სი. ი. პ-ს აქტ. მო­ნაწი­ლე­ო­ბა მიუღია იდეურ მოძრაობაში, რ-საც იტალოსი მეთაურობდა. იტალოსის გასამართლებისა (1083) და მისი მიმდევრების დევნის შემდეგ ი. პ. პეტრიწონის მონასტერში გადასახლდა. ერთხანს შავ მთაზე ეფრემ მცირესთან იყო, შემდეგ სა­ქარ­თვე­ლო­ში დაბრუნდა და სა­თა­ვე­ში ჩაუდგა გელათის აკადემიას. ქართულად თარგმნა ნემესიოს ემესელის იმ დროს კარგად ცნობილი ნა­შრო­მი „ბუნებისათჳს კაცისა", მაგრამ განსაკუთრებით მნიშვ­ნე­ლო­ვა­ნი მაინც პროკლე დიადოხოსის „თეოლოგიის სა­წყისე­ბის" მისეული ქართ. თარგმანია ვრცელი კომენტარითურთ. პეტრიწისეული კომენტარი წარმოადგენს ნა­შრო­მის რეცეფციის მნიშვნელოვან მცდელობას, რადგან ­ქართვ. ფილოსოფოსი ამ ნაშრომს განიხილავს იმანენტურად, თავად პროკლეს ფილოსოფიაზე დაყრდნობით. ამის გამო, პროკლეს ფილოსოფიის, განსაკუთრებით კი, მის შესახებ შუა საუკუნეებში შექმნილი კომენტარების შესწავლის დროს ი. პ-ს საგანგებო ყურადღება უნდა მიექცეს. „თეოლოგიის სა­წყი­სე­ბის" დღემდე გავრცელებულ გამოცემებში ეს არადამაკმაყოფილებლადაა წარმოდგენილი, მხო­ლოდ ზედაპირულად განიხილებოდა ან უსა­მართლოდ იყო გაკრიტიკებული (მაგ., ე. რ. დოდსის პროკლეს „თეოლოგიის სა­წყი­სე­ბის" ცნობილი გამოცემა). პროკლეს ფილოსოფიური შემოქმედების კვლე­ვაში არ­სე­ბუ­ლი ეს ხარვეზი მხო­ლოდ იმის მეშვეობით გასწორდება, თუკი „თეოლოგიის სა­წყი­სე­ბის" ქართული თარგმანი და კომენტარი პროკლეს ბიზანტიელ და ლათინელ კომენტატორებთან მჭიდრო კავშირში იქნება განხილული და შეფასებული.

ი. პ-მა ნეოპლატონიკოს პროკლეს „თეოლოგიის სა­წყი­სე­ბის" ყველა თავი დაწვრილებით, სიტყვა-სიტყვით განმარტა, ისე­ვე, როგორც ბერტოლდ მოსბურგელმა, რ-მაც პროკლეს ამ ნა­შრო­მის ძალზე ვრცელი კომენტარი შექმნა. პროკლეს ამ ნა­შრო­მის პეტრიწისეული კომენტარი გვარწმუნებს, რომ ­ქართვ. ავტორი ანტიკურ ფილოსოფიას ჩინებულად იცნობდა; ის არ იყენებდა მეორეულ წყა­რო­ებს და სახეცვლილ ინფორმაციებს ანტ. მოაზროვნეების შესა­ხებ. პეტრიწისთვის პროკლეს ფილოსოფია თავისთავად ღირე­­ ბუ­ლე­ბას წარმოადგენს, ამიტომ ის „თეოლოგიის საწყისებს" ნაბიჯ-ნა­ბიჯ განმარტავს; ქართველ მოაზროვნეს სურს, რომ ამ ნა­შრო­მის ფარული შრეები გამოავლინოს და მის არსს ჩასწვდეს. ამ მიზნით ის ისევ პროკლეს და ანტ. ფილოსოფიის სხვა წარმომადგენლებს ეყრდნობა. ი. პ-ის კომენტატორული მეთოდი შუა სა­უკუნეებში დამკვიდრებული ახს­ნაგანმარტებითი მეთოდების­გან მკვეთრად განსხვავ­დება. ამ თვალსაზრისით, იგი უფრო ­მე­ტად რენესანსის მოაზროვნეებთან ამჟღავნებს ნათესაურ კავშირს: პეტრიწი ორიგინ. წყა­რო­ე­ბიდან თარგმნის და განმარტავს პროკლეს. იგი „განმარტებაჲს" წინასიტყვაობაში საფუძვლიანად მიმოიხილავს თავისი ნა­შრო­მის შე­ქმნის ძირითად მოტივებს. მისი აზრით, სწორედ პროკლეა ის მოაზროვნე, რ-მაც პლატონის გვიანდელი მოძღვრება შესაფერისად გაიგო და ადეკვატურად განავითარა. აქ ნათლად ჩანს, რომ პეტრიწისთვის პლატონის ფილოსოფია წარმოადგენს პირველად „ინსტანციას". პლატონი და პლატონიკოსები თავიანთი ფილოსოფიით მკვეთრად განსხვავდებიან არისტოტელესა და პერიპატეტიკოსებისაგან. ეს უკანასკნელნი ამქვეყნიურ სიბრძნეს გვაწვდიან მაშინ, როცა პლატონი და მისი მოწაფეები ზექვეყნიურ, ღვთაებრივ საი­დუმ­ლოს გვაზიარებენ. ამგვარი რამ არისტოტელესა და მის მიმდევრებს არ ხელეწიფებათ. ამიტომ ი. პ-ის სიმპათია უფრო პლატონისა და პლატონიკოსებისაკენ იხრება, მიუხედავად იმისა, რომ ის არისტოტელეს ფილოსოფიას არ უარყოფს. უფრო მეტიც, შეიძლება ითქვას, რომ სტაგირელის ლოგიკა მისი კომენტარის საგანგებო ინტერესთა სფეროს მიეკუთვნება. პლატონისა და მისი ფილოსოფიის, ასევე მისი მიმდევრების ამგვარი პატივისცემა ლათინურენოვან სამყაროში პეტრიწზე გაცილებით გვიან იკიდებს ფეხს. აქ, პირველ ყოვლისა, უნდა დავასახელოთ გვიანი შუა საუკუნეების გერმ. მოაზროვნე ალბერტ დიდი (XIII ს.) და მისი სკოლა. თუმცა ი. პ. ორიგინ. (ბერძნული) წყა­რო­ე­ბის დიდი ცოდნით გამოირჩევა, მაშინ როცა ალბერტ დიდი ­ბერძნ. ენას ვერ ფლობდა. კიდევ ერთი თვალშისაცემი განსხვავება პეტრიწსა და პროკლეს სხვა კომენტატორებს შორის არის ის, რომ იგი პროკლეს განმარტავს ფსევდო-დიონი­სე არეო­პაგელის ხსე­ნების გარეშე. აქაც პეტრი­წის, როგორც პროკლეს მკვლევრის, უთუო უპირატესობა ჩანს: „თეოლო­გიის სა­წყი­სე­ბის" ახსნა-გან­მარტებისას მან არ გამოიყენა ნეოპლატონიზმის გვიანდელი ვერ­სიები (ფსევდო-დიონისე არეოპაგელი). ი. პ-სთვის პროკლეს ფილოსოფიას და მის „ერთის მეტაფიზიკას" თავისთავადი ღი­რე­ბულე­ბა გააჩნია. ის, შესაძლებელია, სამყაროს ქრისტ. სურათის შესაქმნელად გამოვიყენოთ, მაგრამ თავდაპირველად მისი შესა­ფერისი გაგება და განმარტებაა აუცილებელი.

ანტ. სამყაროს ფილოს. ტექსტებს ი. პ. საფუძვლიანად იკვლევს. იგი თვლის, რომ წიგნის დედააზრს მხო­ლოდ მისი ადეკვა­ტური განმარტებით გავიგებთ; ანუ ამა თუ იმ ავტორის შემო­ქმედება იმანენტურად, პირველად წყა­როებზე დაყრდნობით უნდა განვმარტოთ. ამ თვალსაზრისით ი. პ-ის ახსნაგანმარტებითი მეთოდი მსგავსია იტალიური რენესანსის ცნობილი წარმომადგენლის, მარსილიო ფიჩინოს (1433–99) კომენტატორული მეთოდისა.

ი. პ-სთვის ფილოსოფია აღარაა ღვთისმეტყველების მსახური. ის, ეფრემ მცირისგან განსხვავებით, „გარეშე ფილოსოფოსებს" დიდ ყურადღებას აქცევს და მათი შესწავლის აუცილებლობაზე მიუთითებს, რაც უკვე აღარ ნიშნავს „მსახურად ყოფნის" აუცილებლობას. პეტრიწთან ფილოსოფია და ღვთისმეტყველება ერთ დიდ საერთო მიზანს ემსახურება – დაუსახოს ადამიანს მართებული საერო და სას. ორიენტირები.

ი. პ-ის შემოქმედებაზე დიდი გავლენა იქონია პითაგორას მოძღვრებამაც. „თეოლოგიის სა­წყი­სების" კომენტარში იგი საუბრობს პითაგორასა და მისი მიმდევრების შე­სა­ხებ და ამ მოაზროვნეებს „ძველ ღვთისმეტყველთა" რიცხვს მიაკუთვნებს. ამასთანავე, პეტრიწი პარმენიდესა და ძენონსაც პითაგორელებს მიაკუთვნებს. აქედანაც ჩანს, რომ ­ქართვ. ფილოსოფოსი ამ მოაზროვნეებისადმი გარკვეულ სიმპათიას ამჟღავნებს. ეს კიდევ უფრო ცხადად ვლინდება პეტრიწისეულ ძიებაში „წმინდა ღვთის­მეტყველებისა", რ-იც, როგორც ქრისტ. ფილოსოფია, მხოლოდ ღვთა­ებრივ და ზეციურ არსთა შე­სა­ხებ მოძღვრება უნდა ყოფილიყო. ი. პ. ძველ ბერძენ მოაზროვნეთაგან განსაკუთრებულ მნიშვნე­ლობას ანიჭებდა პითაგორასა და მის მოწაფეებს, რადგან ეს ფილოსოფოსები (მათი აბსტრაქტული აზროვნების მეშვეობით) „წმინდა ღვთისმეტყველების" შექმნას დიდად უწყობდნენ ხელს. მა­შა­სა­და­მე, ი. პ-მა ანტ. ფილოსოფიის თვალსაჩინო წარმომადგენლებს მი­მართა და თანამედროვეობას ანტ. სიბრძნის ათვისების აუცილებლობაზე მიუთითა. მისი ფილოსოფიური შემოქმედება გვა­ჩვენებს, რომ ქრისტიანობას აუცილებლად სჭირდება „გარეშე სიბრძნე", ანუ პლატონი, არისტოტელე, პროკლე და სხვ. ე.ი. რწმენას აუცილებლად სჭირდება ცოდნა, თუმცა ამგვარი პოზიცია შუა საუკუნეების ქართულ აზროვნებაში მიუღებელი იყო. ამას ადასტურებს XIII ს. ანონიმი ავტორი, რ-მაც პროკლეს „თეოლოგიის საწყი­სე­ბის" პეტრიწისეული თარგმანი და კომენტარი გადაწერა და თან მცი­რედი, მაგრამ მეტად საყურადღებო შენიშვნაც დაურთო თავის ნამუშევარს. ი. პ-ის კომენტატორული საქმიანობა, ამ უცნობი მოღვაწის აზრით, საფრთხესაც შეიცავს. მას მიაჩნია, რომ პროკლეს ფილოსოფია ადამიანთათვის შეიძლება „წარმწყმედი" და საცთური აღმოჩნდეს, ამიტომ იგი მის „ბოროტად გამოყენებას" უფრთხის. პროკლეს ამ ნა­შრო­მით ადამიანები შეიძლება „წარიწყმიდონ" ანდა „განათლდნენ" (ე. ი. ღვთისმეტყველები გახდნენ).

მიუხედვად ამგვარი სკეპტიკური დამოკიდებულებისა, შეიძლება ითქ­ვას, რომ ი. პ-ის გზა ქართ. აზროვნებაში მეტად ნაყოფიერი აღმოჩნდა. მას მოწინააღმდეგეებთან ერთად საიმედო მიმდევრებიც გამოუჩნდნენ – ს.-ს. ორბელიანი, ანტონ და იოანე ბაგრატიონები.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია ი. პ-ის ფილოსოფიის ანტონისეული რეცეფცია. იგი თავის ნაშრომებში საგანგებო ყურადღებას აქცევდა ი. პ-ის ღვაწლს. „წყობილსიტყვაობაში" (1768) მას ქართ. კულტურის მნიშვ­ნე­ლო­ვა­ნი მიღწევების აღნუსხვა სურდა. ი. პ-ის მოღვაწეობა, ამ მხრივ, მისთვის სამაგალითო იყო. ანტონს მიაჩნდა, რომ სწორედ პეტრიწმა ჩაუყარა საფუძველი ქართ. კულტურის აღორძინებას, გაარღვია ქართული ფილოსოფიის ლო­კა­ლური საზღვრები და ის ინტერნაციონალური გახადა („ქართლი ­ჰქმენ ათინანი"). სწორედ ამიტომაა ანტონი აღტაცებული („განლიგებული") ი. პ-ის მოღვაწეობით. მისი ფილოს. ნა­შრო­მის – „სპეკალის" (1752) – რამ­დე­ნი­მე ვრცელი თავი პეტრიწის შემოქმედებასა და პიროვნებას ეხება. შეიძლება ითქვას, რომ „სპეკალი" ახალი დროის ქართულ აზროვნებაში ი. პ-ის ფილოსოფიის ყველაზე სანდო და საინტერესო ანალიზს გვთავაზობს. შემთხვევითი არც ის არის, რომ ამ ნა­შრო­მის ბოლო თავები სწორედ პეტრიწს ეძღვნება, თუმცა ანტონ ბაგრატიონის ამ თვალსაზრისს ყველა არ იზიარებდა. ტიმოთე გაბა­შვი­ლი (XVIII ს.) პეტრიწის თხზუ­ლების უცნობი გადამწერის ეჭვს უსაფუძვლოდ არ თვლიდა და „თეოლოგიის სა­წყი­სე­ბის" ქრისტ. რწმენის შესაბამის წაკითხვას მოითხოვდა. ამდენად იგი ამ ნა­შრო­მის ­ქართვ. მთარგმნელის საქმიანობასაც ეჭვქვეშ აყენებდა, თუმცა ი. პ-ის ღვაწლის ანტონისეული შეფასება უფრო სიცოცხლისუნა­რიანი აღმოჩნდა. მას სრულად იზიარებდა XIX ს. დიდი ­ქართვ. მოაზროვნე, ფილოსოფოსი და ლოგიკოსი ს. დოდა­შვი­ლი. აღსანიშნავია ისიც, რომ XX ს. ქართ. ფილოსოფიის მოთავეებმა (შ. ნუცუბიძე, ს. გორგაძე, მ. გოგიბერიძე და სხვ.) ი. პ-ის ფილოსოფიასა და ღვთისმეტყველებაზე დაყრდნობით განაახლეს და ააღორძინეს ქართ. სიბრძნისმეტყველების ერთ დროს „მივიწყებული წყა­რო­ე­ბი".

XX ს-ში ი. პ-ის შემოქმედების კვლე­ვა-ძიების საქმე ­არსებითად გაუმჯობესდა. დაწყებული ნ. მარის საეტაპო ნა­შრო­მიდან, პეტრიწის ფილოსოფია სულ უფ­რო მეტად მოექცა ყურადღების ცენტრში. სწორედ XX ს. I ნახ-ში გამოიცა ი. პ-ის ძირითადი შრომები და შეიქმნა არაერთი საყურადღებო ნა­შრო­მი მისი ცხოვრებისა და შემოქმედების შე­სა­ხებ. მის ფილოსოფიურ ნააზრევს საგანგებო გამოკვლევები მიუძღვნეს: გ. თევზაძემ, შ. ხიდაშელმა, ი. ფანცხავამ, თ. კუკავამ, დ. მე­ლიქი­შვილმა და სხვ. XXI ს. დასაწყის­ში ი. პ-ის ფილოსოფია უკვე და­სავლური ფილოს. აზროვნების ­ინტეგრალური ნაწილი გახდა. ამ მხრივ აღსანიშნავია გ. თევზაძის, თ. ირემაძის, ჰ. ქ. გიუნტერის, ლ. ალექსიძის, ლ. გიგინეი­შვი­ლის და სხვათა ნაშრომები. ი. პ-მა, ფილოს. ნაშრო­მების გარდა, დატოვა მნიშვნელოვანი თარგმნილი და ორიგინ. ლიტ. მემკვიდრეობა, მან ბერძნულიდან ხელახლა ­თარგმნა ბიბლიური წიგნები და იოანე სინელის „კლემაქსი" (კიბე"). ბერძნულიდანვე გადმოაქართულა მეტაფრასული ჰაგიოგრაფიული საკითხავები – წმიდანთა ცხოვრებანი და წამებანი (მაგ., ცნობილია თეოდორა ალექსანდრიელისა და მერკვირის "ცხორებანი", ზოსიმესა და ბარბარეს "მარტვილობანი"), აგრეთვე იოსებ ფლავიუსის საისტორიო შრომა "მოთხრობანი იუდაებრივისა სიტყუადასაბამობისანი" ("მსოფლიო ისტორია იოსიპოსისაჲ"), რ-ის თხუთმეტმა წიგნმა ჩვენამდე მოაღწია და სხვ. ი. პ-მა დაწერა ორიგინ. ასკეტიკურ-მისტ. პოეტური ტრაქტატი "სათნოებათა კიბე", რ-საც საფუძვლად დაედო "კლემაქსის" ექვთიმე მთაწმიდლისეული ქართ. თარგმანი; გალექსა "სათვეო სჳნაქსარი", ანუ "გალობანი ყოველთა წმიდათანი". მასვე მიაკუთვნებენ მცირე ზომის იამბიკურ ლექსებს, რ-თაგან ზოგს ჩვენამდე არ მოუღწევია. ი. პ-მა შექმნა ლიტ. სკოლა, აღზარდა მრავალი მოწაფე, გამოუჩნდნენ მიმდევრებიც. თავისებურია მისი ენა და სტილი. იგი ქმნიდა ახ. ფილოს. ტერმინოლოგიას. ბერძნ. დედანთან ზუსტი მიმართების მიზნით უხვად იყენებდა ქართ. ენისთვის შეუფერებელი მიმღეობიანი კონსტრუქციების წინადადებებს, რაც ართულებდა მის სამწერლო ენას.

ი. პ-მა დიდი გავლენა მოახდინა ძვ. ქართ. ფილოს. აზროვნებაზე, საერო პოეზიასა და საისტ. მწერლობაზე, განსაკუთრებით კი ანტონ I-ის ლიტ. სკოლაზე.

ი. პ-მა დიდი ამაგი დასდო ენციკლოპედიური აზროვნების ჩა­მოყალიბება-განვითარებას. მან პროკლე დიადოქოსის თხზულების „კავშირნი ­ღვთისმეტყველებითნის" თარგმანი გააღრმავა და გაამდიდრა კომენტარებითა და შენიშვნებით, დაურთო ბოლოსიტყვაობა, რ-შიც ჩამოაყალიბა თავისი თეოლ. სისტემა. თარგმანის კომენტარებს ეწოდება ­„განმარტებაჲ პროკლესათვის დიადოხოსისა და პლატონუ­რისა ფილოსოფიისათჳის". ეს „განმარტებაჲ" ენციკლოპედიური ხასიათისაა.

ი. პ. შერაცხულია ­წმინდანად. ღირ­სი მამის ხსენების დღეა 10(23) თებერვალი.

თხზ.: განმარტებაჲ პროკლესთჳს დიადოხოსისა და პლატონურისა ფილოსოფიისათჳს, ტ. 2. შ. ნუცუბიძის და ს. ყაუხჩი­შვი­ლის გამოც., ტფ., 1937; პროკლე დიადოხოსისა პლატო­ნურისა ფილოსოფოსისა კავშირნი, ტ. 1. ს. ყაუხჩი­შვი­ლის გამოც., შესავალი სტატია მ. გოგიბერიძისა, თბ., 1940; განმარტება პროკლე დიადოხოსის „ღვთისმეტყველების საფუძვლებისა". დ. მე­ლიქი­შვი­ლის გამოც., თბ., 1999; Kommentar zur Elementatio theologica des Proklos. Übersetzung aus dem Altgeorgischen, Anmerkungen, Indices und Einleitung von L. Alexidze und L. Bergemann, Amsterdam/Philadelphia, 2009.

წყა­რო და ლიტ.: ანტონ ბაგრატიონი, წყობილსიტყვაობა, გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლე­ვა, კომენტა­რები და ლექსიკონი დაურთო ი. ლოლა­შვილმა, თბ., 1980; არეოპაგიტული კრებული. დიონისე არეოპაგელი და პეტრე იბერიელი ძველქართულ მწერლობაში, გამოსაცემად მოამზადა ი. ლოლა­შვილმა, თბ., 1983; ა ლ ე ქ ს ი ძ ე  ლ., იოანე პეტრიწი და ანტიკური ფილოსოფია, თბ., 2008; გ ო გ ი ბ ე რ ი ძ ე  მ., რუსთაველი, პეტრიწი. პრელუდიები, თბ., 1961; თ ე ვ ზ ა ძ ე  გ., იოანე პეტრიწი, თბ., 2006; ი ე კ ი უ  რ., განაზრებანი ქართული ფილოსოფიის შე­სა­ხებ. გერმანულიდან თარგმნა ლ. ზაქარაძემ, თბ., 2010; ი რ ე მ ა ძ ე  თ., ფილოსოფია და ღვთის­მეტყველება, «უფლის ციხე», 2012, № 2; მ ი ს ი ვ ე, ფილოსოფია ეპოქათა და კულტურათა გზაგასაყარზე. ინტერკულტურული და ინტერდისციპლი­ნური კვლევები, თბ., 2013; კ უ კ ა ვ ა  თ., იოანე პეტრიწის მსოფლმხედველობა, თბ., 1971; მ ე ­ლ ი ­ ქ ი ­შ ვ ი ­ლ ი  დ., იოანე პეტრიწის ფილოსოფიურ შრომათა ენა და სტილი, თბ., 1975; ფ ა ნ ც ხ ა ვ ა  ი., იოანე პეტრიწის მსოფლმხედველობის ძირითადი საკითხები, თბ., 1941; ყ ი ფ ი ა ნ ი  ი., ნარკვევები ენციკლოპედიური კულტურის ისტორიიდან, თბ., 1987; ხ ი დ ა ­ შ ე ლ ი  შ., იოანე პეტრიწი, თბ., 1956; მ ი ს ი ვ ე, ქართული ფილოსოფიის ისტორია (IV–XIII სს.), თბ., 1988; Марр Н., Я., Иоанн Петрицский – грузинский неоплатоник XI–XII вв., «Записки Восточного отделения Императорского Русского археологического общества», XIX, СПб., 1909; G i g i n e i s h v i l i  L., The Platonic Theology of Ioane Petritsi, Gorgias Press (United States), 2007..

თ. ირემაძე

ი. ლოლა­შვი­ლი