კახეთის სამეფო

კახეთის სამეფო, გვიანდ. საუკუნეების ფეოდ. სა­ქარ­თვე­ლოს ერთ-ერთი სამეფო (1465–1762). მისი პოლიტ. საზღვრები იყო: დას-ით მდ. არაგვი, სამხრ. და სამხრ.-დას-ით მდ. მტკვა­რი, ჩრდ-ით კავკ. მთავარი ქედი (ადგილ-ადგილ საზღვარი ქედს გადაღმაც გადადიოდა: პირიქითა ხევსურეთი და თუშეთი, გარკვეულ პერიოდამდე დიდოეთი და წახური კ. ს-ს საზღვრებში შედიოდა). XVII ს. დასაწყისამდე კა­ხე­თის აღმ. საზღვარი იწყებოდა იქ, სადაც იორ-ალაზანი მდ. ­მტკვარს უერთდება, შემდეგ მიემართებოდა ჩრდ-ით აჯინოურის ტბის გასწვრივ, კვეთდა მდ. აგრიჩაის და მდ. გიშისწყლის (გიშჩაი) გა­ყო­ლე­ბით კავკ. ქედამდე გადიოდა. შემდეგ საზღვარმა დას-ით ყაფიჩაიმდე (კარის მდინარე) გადმოიწია. დედაქალაქი – გრემი, XVII ს. 70-იანი წლებიდან – თელა­ვი.

კ. ს-ს ისტორია შეიძლება 3 ძი­რითად პერიოდად გაიყოს: 1. სამეფოს წარმოქმნიდან XVII ს. დასა­წყისამდე; 2. XVII ს. დასაწყისიდან 1744-მდე; 3. 1744–62 წწ.

კ. ს. წარმოიქმნა ფეოდ. საქარ­თვე­ლოს დაშლის შედეგად. 1465 სამცხის ათაბაგმა ყვარყვარე II-მ ქარ­თლის მეფე გიორგი VIII დაატყვევა, რის შემდეგაც კა­ხე­თის ერისთავებმა და წარჩინებულებმა თავიანთ დამოუკიდებელ მთავრად დასვეს ერთ-ერთი ად­გილ. ერისთა­ვი დავითი. 1466 გიორგი VIII-მ ქარ­თლის სამეფოს დაკარგვის შემდეგ დაამარცხა დავითი, დამკვიდრდა კა­ხეთ­ში და სათავე დაუდო კა­ხე­თის ბაგრატიონთა სამეფო დინასტიას. გიორგი VIIIის (კა­ხეთ­ში გიორგი I) დროს გაუქმდა საერისთავოები და ერისთავების გამგებლობაში მყოფი სამეფო სამფლობელო მოურავებს გადაეცათ. მოურავობის ინ-ტი კა­ხეთის მეფეების ხელში ად­გილ. ფეოდალების ­დამორჩი­ლების ეფექ­ტურ საშუალებას წარმოადგენ­და. ამ სახელოს იღებდნენ კა­ხე­თის ძლიერი ფეოდ. საგვარეულოების ცალკეული წარმომადგენლები სხვა თანამოგვარეებისაგან (სახლიკაცებისაგან) ­და­მოუკიდებლად, რაც საფუძველს აცლიდა ამ სახლების ერთიანობას. კა­ხეთ­ში ფეოდ. გვარების საერთოსახასო მიწათმფლობელობასთან შე­დარებით უფრო განვითარებული იყო კერძო-ინდივიდ. (სათავისთავო) მიწათ­მფლო­ბელობა. სა­ქართვ. სხვა რეგიონებისგან ­განსხვავებით, სა­დაც XV და შემდეგ ­საუკუნეებში შეუფერხებლად განვითარდა სათავადოთა სისტემა, ამავე პერიოდის კ. ს-ში სათავადოები არ აღმოცენებულა, მეფის ხელისუფლება აქ შედარებით ძლიერი იყო. ამ საუკუნეებში ქვეყანა ეკონ. წინსვლას განიცდიდა. ვითარდებოდა საშინაო და საგარეო ვაჭრობა, წარმოიქმნა ახ. ქალაქები. გარეშე ძალა სამეფოზე რაიმე შესამჩნევ ზეგავლენას ვერ ახდენდა. XVII ს. II ნახევრიდან კ. ს-შიც დაიწყო სათავადოების ჩამოყალიბება (არსებობს სხვა თვალ­სა­ზრისიც, რ-ის მიხედვითაც ქარ­თლისა და სა­ქარ­თვ. სხვა რეგიონების ანალოგიური სათავადოები კა­ხეთშიც არსებობდა თვით XV–XVI სს-ში). კ. ს-ში თავადთა წოდებას ფლობდნენ უძლიერესი ფეოდალები (ჩოლოყაშვილები, მაყაშვილები, ანდრონიკაშვილები, ვაჩნაძეები, ჯორჯაძეები, ჯანდი­ერები, ჭავჭავაძეები, ვახვახიშვი­ლები და სხვ.), რ-თაც, იმავდროულად, უმაღლესი სამოხელეო თანამდებობებიც ეკავათ (სახლთ­უხუცესობა, ბოქაულთუხუცესობა, ეშიკაღასბაშობა, მდივანბეგობა, მოლარეთუხუ­ცესო­ბა, აგრეთვე მსხვი­ლი სამოურავოების გამგებ­ლობა და სხვ.). მათზე დაბლა იდგნენ აზნაურები, რ-თა მხო­ლოდ მცირე ნაწილი იყო მოქცეული თავადებისა და ეკლესია-მონასტრების ყმობაში. ისინი ძირითადად სამეფო ყმები იყვნენ.

კ. ს-ში შედიოდა ალავერდის, ბოდბის, რუსთავის (მარტყოფის), სამების, ნინოწმინდის, ჭერემის, ნეკრესის, ხარჭაშნის და სხვ. საეპისკოპოსოები. ეპისკოპოსებს მეფე ნიშნავდა. კახე­თი, სამხ.-ადმ. თვალსაზრისით, სადროშოებად იყო დაყოფილი, რ-თაც სა­თა­ვე­ში, სა­ქარ­თვე­ლოს სხვა რეგიონებისგან განსხვავებით, ეპისკოპოსები ედგნენ. ეპისკოპოსობა მემკვიდრეობითი თანამდებობა არ იყო, ამიტომ ისინი ყოველმხრივ მეფეზე იყვნენ დამოკიდებული. ზოგჯერ ამა თუ იმ სადროშოს სათა­ვე­ში მეფის მიერ დანიშნული უფლისწული ედგა. თავისებურება შეინიშნება მწარმოებელი საზბის სოც.-ეკონ. მდგომარეობაშიც, საგლეხო მიწათმფლობელობაში. აქ ძირითადად ჭარბობდა სახნავსათესი მიწების საერთო-სასოფლო (თემური) მფლობელობა, რაც, თავის მხრივ, განსაზღვრავდა ბეგარაყალანის გაწერის წესსაც. მკვიდრი გლეხობა 2 ძირითად სოც.-ეკონ. კატეგორიად იყოფოდა: მოყალნეებად და მსახურებად. მოყალნე გლეხები საგადასახადო ვალდებულებების მიხედვით 4 კატეგორიად იყოფოდნენ: 1. „შემძლენი“, ანუ „დიდი მოსავლის პატრონნი“; 2. „ამათ ქუედანნი“, ანუ „ნაკლების მოსავლის პატრონნი“; 3. „მცირე შეძლების“ მქონენი და 4. „შეუძლებელნი“, ანუ „ბეზმისქინნი“. მსახურები გლეხთა უმაღლეს ფენას ქმნიდნენ. მოყალნეებისაგან განსხვავებით მათ უფრო პრივილეგირებული მდგომარეობა ეკავათ, სამსახურიც უფრო საპატიო ეკისრებოდათ და საბატონო გამოსაღებისაგან (ყალან-ბეგარისაგან) თავისუფლდებოდნენ (მთლიანად ან ნაწილობრივ). მათ უმთავრესად ევალებოდათ ბატონის ხლება-მოლაშქრეობა, მოხელეობა და საბატონო მეურნ. გაძღოლაში სხვა­და­სხვა დამხმარე ფუნქციის შესრულება. კ. ს-ში იყვნენ „გარემოსულნიც“ – თავშეწირულნი, ნებითმოსულნი (ნებიერნი), ხიზანნი და მონასყიდენი (ნასყიდნი).

XV–XVI სს-ში კ. ს-ში მნიშვნელოვნად იყო განვითარებული მარცვლეული მეურნეობა, მევე­ნახეობა, მესაქონლეობა (მ. შ. მეცხვარეობა), მეაბრეშუმეობა, მოჰყავდათ ტექ. მცენარეები და სხვ. პროდუქტის ნაწილი გასაყიდად მზადდებოდა. ვითარდებოდა საშინაო და საგარეო ვაჭრობა, ხელოსნური წარმოება. აღმოცენდა და განვითარდა ახ. ქალაქები: გრემი, ბაზარი. კა­ხე­თის ფეოდ. ეკონომიკაში დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა კა­ხე­თის მთისა და ბარის ეკონ. კავშირურთიერთობას. კა­ხეთის მეფე ალექსანდრე I-მა (1476– 1511) მშვიდობიანი ურთიერთობა დაამყარა ქარ­თლის სამეფოსთან, შაქისა და შირვანის სახანოებთან. უზუნ-ჰასანის, იაყუბ-ყაენის (1477, 1488–89) და შაჰ ისმაილ I-ის საქარ­თვე­ლო­ში ლაშქრობათა დროს ალექსანდრე I-მა ფორმალური მორჩილებით მშვიდობა შეინარჩუნა. მისი მეფობის დროს კ. ს-მ (პირველმა ქართ. სამეფოებს შორის) ურთიერთობა დაამყარა რუს. სახელმწიფოსთან. 1483 მოსკოვში ჩავიდა კა­ხე­თის მეფის პირველი ელჩობა, რ-შიც შედიოდნენ ნარიმანი, დამიანე და შაქელი ხოზემარუმი; 1492 იანვარში – მე-2 ელჩობა. კა­ხე­თის მეფე გიორგი II-მ (ავგიორგი) მიზნად დაისახა ქართლის შემოერთება, მაგრამ მარცხი განიცადა. უშედეგო გამოდგა კა­ხე­თის დასაუფლებლად ქართლის მეფის მცდელობაც; 1520 ქარ­თლის მეფე დავით X იძულებული გახდა კა­ხე­თის მეფედ ეცნო ლევანი (1520–74). მათ შორის დაიდო შეთანხმება გარეშე მტრის წინააღმდეგ ერთობლივი ბრძოლის შე­სა­ხებ, მაგრამ ეს ყოველთვის ვერ ხორციელდებოდა. 1524 ლევანმა შაქის დაპყრობა სცადა, მაგრამ ირანის შაჰის ჩარევის გამო იძულებული გახდა უკან დაეხია. შაქ-შირვანის დაუფლებისათვის ბრძო­ლამ კახეთს სარგებლობა ვერ მოუტანა. პირიქით, დააჩქარა ყიზილბაშური ირანის მიერ ამ ქვეყნების ინკორპორაცია (1538 ირანმა შირვანი დაიპყრო, 1551 – შაქი), რაშიც ძალაუნებურად ლევანსაც მოუხდა მონაწილეობის მიღება. კ. ს. ყიზილბაშთა ურდოების შემოსე­ვების მუდმივი საფრთხის ქვეშ მოექცა. XVI ს-ში გაძლიერებული საშამხლო კახეთს პირიქითი თემების (წახურის, დიდოეთის) მფლობელობაში ეცილებოდა. ლევანი დაუკავშირდა შამხლის მოწინააღმდეგე ჩერქეზთა მთავარს და ურ­თი­ერთო­ბის გა­სამტკიცებლად მისი შვილი მოიყვანა ცოლად. ლევანმა დაიმორჩილა გამდგარი თუშფშავ-ხევსურეთიც. XVI ს. 60-იან წლებში მან აღადგინა პოლიტ. კავშირი რუსეთთან. შეთანხმების შესაბამი­სად, რუს მეთოფეთა რაზმი კ. ს-ს სანაპირო ციხეებში ჩააყენეს, მაგრამ რუსეთი მოერიდა ოსმალეთთან ურ­თი­ერ­თო­ბის გართულებას, ამავე დროს ირანის შაჰის მოთხოვნასაც გაუწია ანგარიში და 1572 ჯარი კახეთიდან უკან გაიწვია. 1578 ირან-ოსმალეთის ომის (1578–90) დროს ოსმალთა სარდალმა მუსტაფა ლალა-ფაშამ სამცხე და ქართლი დაიკავა. მეფე ალექსანდრემ ოსმალთა სარდალს მორჩილება გამოუცხადა. კახეთი ამჯერადაც გადარჩა დარბევა-აოხრებას. კავკასიაში ოს­მალთა ბატონობის დამყარების შემდეგ გაძლიერდა საშამხლოს ­მთიელთა თავდასხმები კახეთზე, ჩაიკეტა კა­ხე­თისათვის მნიშვ­ნე­ლო­ვა­ნი სა­ვაჭრო-სამიმოსვლო გზე­ბი როგორც ირანისაკენ, ისე თერგისა და ასტრახანისაკენ. კ. ს-ს ოსმალთაგან საბოლოო დაპყრო­ბა ემუქრებოდა. 1585 კა­ხეთ­ში ჩავიდა რუსეთის მეფის მოციქული რ. დანილოვი. მან ალექსანდრე II-ს შესთავაზა კავშირის შეკვრა რუსეთთან (იხ. დანილოვის ელჩობა კა­ხეთ­ში 1585). კახეთიდან დაუყოვნებლივ გაიგზავნა ელჩობა (იხ. იოაკიმე მღვდლის ელჩობა რუსეთში), რ-იც კ. ს-ს რუსეთის მფარველობაში მიღებას ითხოვდა. შემდეგ წელს სა­ქარ­თვე­ლოში ჩამოვიდა მოსკ. ოფიც. ელჩობა რ. ბირკინის მეთაურობით (იხ. ბირკინის ელჩობა კა­ხეთ­ში). 1587 წ. 28 სექტემბერს კა­ხე­თის მეფემ თავის დარბაისლებთან ერთად ხელი მოაწერა „ფიცის წიგნს“, რითაც რუს. მეფის ქვეშევრდომად აღიარა თავი, ხოლო რუსეთმა იკის­რა კა­ხე­თის დაცვა ყველა გარეშე მტრისაგან. ამ კავშირის წინააღმდეგი იყვნენ ოსმალეთი და სპარსეთი.

კ. ს-ს ისტორიის მე-2 პერიოდი იწყება კა­ხე­თის წინააღმდეგ ირანის შაჰის, აბას I-ის აგრესიით. 1603 ირან-ოსმ. ახ. ომი დაიწყო, შაჰი აბას I ერევნის ციხეს შემოადგა და იხმო ქარ­თლისა და კა­ხე­თის მეფეები. ალექსანდრე II დიდი ყოყმანის შემდეგ გამოცხადდა შაჰთან. აბას I-მა კახეთს ჩამოაშორა კაკ-ენისელი და იქ მუსლ. სასულთნო შექმნა. შაჰი ალექსანდრეს არ ენდობოდა, ამიტომ უკან გამობრუნებულს თან გაატანა მასთან მძევლად მყოფი ალექსანდრეს უმცროსი ვაჟი კონსტანტინე მირზა (იხ. კონსტანტინე I), რ-იც ვერაგულად დაეუფლა ტახტს. კ. ს-ში კონსტანტინე I-ის წინააღმდეგ აჯანყება დაიწყო (იხ. კახე­თის აჯანყება 1605). აჯანყებულებმა გადამწყვეტ ბრძო­ლა­ში დაამარცხეს და მოკლეს კონსტანტინე I. შაჰი აბას I იძულებული გახდა კა­ხე­თის მეფედ დაემტკიცებინა ალექსანდრეს ­შვი­ლი­შვი­ლი თეიმურაზი (შემდეგში თეიმურაზ I), მაგრამ ოსმალეთთან მშვიდობის დამყარებისთანავე, 1614–17, აბას I-მა 4-ჯერ ილაშქრა კა­ხეთში და ქვეყანა მიწასთან გაასწორა (იხ. აბას I-ის ლაშქრობანი სა­ქართვე­ლო­ში). 1618 თეიმურაზ I-ის ინიციატივით დას. სა­ქარ­თვე­ლოს მეფე-მთავრებმა საერთო ელჩობა გაგზავნეს რუსეთში დახმარების სათხოვნელად. 1624 ახ. ელჩობა ­კვლავ გაიგზავნა რუსეთში. ქართლ-კა­ხეთ­ში ირანის საწინააღმდეგო მოძრაობა გაიშალა. ქართლ-კა­ხე­თის სა­ბო­ლოოდ განადგურებისათვის გამოგზავნილი ირანის არმია აჯანყებულმა ქართვე­ლებ­მა, გ. სააკაძის მეთაურობით, მარტყოფთან გაანადგურეს (იხ. მარტყოფის ბრძო­ლა 1625). გაერთიანებული და გათავისუფლებული ქართლ-კა­ხე­თის მეფედ თეიმურაზ I გამოცხადდა. აბას I-ის მიერ გამოგზავნილ ახალ მრავალრიცხოვან ჯართან მარაბდის ბრძო­ლა­ში ქართლ-კა­ხე­თის გაერთ. ლაშქარი და­მარ­ცხდა, მაგრამ მტერმა მიზანს ვერ მიაღწია. მალე 1626 წელს, ბაზალეთის ბრძო­ლა­ში თეიმურაზმა დაამარცხა გ. სააკაძე და ქართლ-კახეთიდან განდევნა. აბას I-ის გარდაცვალების შემდეგ თეიმურაზი ირანს აუმხედრდა. ახალმა შაჰმა სეფი I-მა თეიმურაზის წინააღმდეგ როსტომი გაგზავნა, რ-მაც შეძლო თეიმურაზ I-ის განდევნა ­ქართლ-კახეთიდან. 1634 თეიმურაზ I-მა კვლავ დაიკავა კახეთი. 1639 მან საზეიმოდ მიიღო რუს. მეფის ერთგულების „ფიცის წიგნი“, 1648 შაჰის, აბას II-ის ბრძა­ნებით როსტომმა ყი­ზილბაშთა ჯარით კა­ხეთ­ში ილაშ­ქრა, დაამარცხა თეიმურაზ I და აიძულა იმე­რეთში გადახვე­წილიყო. თეიმურაზმა რუსეთიდან დახმარების მიღების მიზნით 1652 მოსკოვში გაგზავნა თავისი ­შვი­ლი­შვი­ლი ერეკ­ლე დავითის ძე დედამისთან, ელენე დედოფალთან ერთად. აბას II-მ კახეთი სამართავად გადასცა განჯის ხანს. ისინი თურქმანთა ჩასასახლებლად მზადებას შეუდგნენ. ამ დიდ საფრთხეს კა­ხე­თის მოსახლეობა კარგად გრძნობდა. 1658 მოსკოვში ჩავიდა თეიმურაზ I. რუსეთი პოლონეთთან და შვედეთთან ომით იყო დაკავებული და სა­ქართვე­ლოს დახმარება ვერ შეძლო. ამით ისარგებლეს სპარსელებმა და მალევე კა­ხეთ­ში თურქმანების 15000 ოჯახი ჩაასახლეს; კ. ს. 2 ნაწილად გაყვეს და სამართავად გადასცეს ყარაბაღის ბეგლარბეგსა და ნახჭევნის მმართველს. კა­ხეთში იფეთქა მძლავრმა სახ. აჯანყებამ (იხ. კა­ხე­თის აჯანყება 1660), რ-ის შემდეგ სამეფო ერთიანად გაიწმინდა ჩასახლებული თურქმანებისაგან (იხ. ბახტრიონის ბრძო­ლა 1660). კახეთი ქარ­თლის მეფე ვახტანგ V-მ დაიკავა. 1664 აბას II-მ კახეთი გადასცა ვახტანგ V-ის უფროს ვაჟს – არჩილს (იხ. არჩილ II). 1661-იდან თუშეთში იმყოფებოდა მოსკოვიდან ჩამოსული თეიმურაზის ­შვი­ლი­შვი­ლი ერეკ­ლე (იხ. ერეკ­ლე I), რ-მაც რამდენჯემე სცადა კა­ხე­თის დაკავება, მაგრამ მამა-შვილთან (ვახტანგ V და არჩილ II) ბრძოლა­ში და­მარ­ცხდა და რუსეთში დაბრუნდა (1666). არჩილ II-მ დედაქალაქი თელავში გადაიტანა, განაახლა ეკლესიები, ააშენა მრავალი შენობა, სცადა ლეკიანობის ალაგმვა. ირანის შაჰმა სულეიმან I-მა არჩილ II-ს დაუპირისპირა ერეკ­ლე ბატონი­შვი­ლი, რ-იც 1674 რუსეთიდან მოიწვია. არჩილი იმერეთ­ში გადავიდა. შაჰმა ერეკ­ლეს გამაჰმადიანება მოსთხოვა. 1677 კა­ხე­თის მმართველად (ჯანიშინად) დაინიშ­ნა გამაჰმადიანებული გორჯასპი კახაბრი­შვი­ლი (იხ. ბეჟან-ხანი). 1688-იდან 1703-მდე კახეთს განჯის ხანები მარ­თავ­დნენ. ამ პერიოდში კ. ს-ში მოიშალა ადგილ. მმართველობა, გაძლიერდა ლეკიანობა. დაღ. მთიელები მასიურად ჩასახლდნენ აღმ. კა­ხე­თის ტერიტორიაზე. ყოველივე ეს კა­ხეთის მოსახლეობის თავდადებულ წინააღმდეგობას იწვევდა. 1703 შაჰი იძულებული გახდა კა­ხეთ­ში ხანების მმართველობა გაეუქმებინა და კვლავ ­ქართვ. მეფეთა ხელისუფლება აღედგინა.

შაჰმა კა­ხე­თის მეფედ ერეკ­ლე I დაამტკიცა, რ-იც აქამდე (1688– 1703) ქართლს განაგებდა. შაჰმა იგი ირანში დაიტოვა, ხოლო კახეთ­ში ჯანიშინად მისი უფროსი ვაჟი­შვი­ლი დავითი (იხ. დავით II) გაგზავნა. დავით II-ის (იმამყული-ხანი) მიერ გატარებული ღონისძიებების მიუხედავად ლეკიანობა კიდევ უფრო ძლიერდებოდა, ამასთან კახელი გლეხობა მასობრივად გადადიოდა ლეკების მხა­რეზე, რადგან მათთან „უბატონობას“ ეძებდა. ხშირად ხდებოდა გლეხთა აქტ. ანტიფეოდ. გამოსვლებიც (იხ. ბოდბისა და ბოდბისხევის გლეხთა აჯანყებანი 1699, 1711–16). 1722-იდან კახეთს განაგებდა დავითის ძმა კონსტანტინე II (მაჰმადყული-ხანი), რ-საც ირანის შაჰმა თბილისის დაკავება უბრძანა. 1723 კონსტანტინემ თბილისი დაიკავა, ამასობაში ქართლ­ში ოსმალები შეიჭრნენ და კონსტანტინე II კა­ხეთ­ში დაბრუნდა. მან ოსმალთა აგრესიის წინააღმდეგ რუსეთიდან დახმარების მიღება სცადა, მაგრამ უშედეგოდ. კონსტანტინე II ოსმალებთან ბრძო­ლა­ში და­მარ­ცხდა თავდაპირველად ყაზახთან (1724), შემდეგ გუფასთან (1725) და ფშავში გაიხი­ზნა.

ამ ვითარებით ისარგებლეს ლეკებმა და განიზრახეს კა­ხეთის მთლიანად დაკავება და გამაჰმადიანება. როდესაც ლეკებმა მოინდომეს კახელი გლეხების ყმადქცევა, მოსახლეობამ ისინი ქვეყნიდან გააძევა. მეფე კონსტანტინე II თელავში დაბრუნდა. ლეკთა წვრილ-წვრილი თარეში მაინც გრძელდებოდა. ამავე დროს მათ მტკიცედ მოიკიდეს ფეხი გაღმა მხარის კა­ხე­თის აღმ. ნაწილში. 1727 ოსმ. სულთანმა საგანგებო ფირმანით დაუმტკიცა ჭარელ ლეკებს მათ მიერ მიტაცებული კახური მიწა-წყალი. ასე ჩამოსცილდა კახეთს სა­ბო­ლოოდ მისი აღმ. ნაწილი (საინგილო), სადაც ჭარბელაქნელი აღალარების სახელმწიფო ჩა­მო­ყა­ლიბ­და. კონსტანტინე II იძულებული გახდა ოსმალებს დაზავებოდა და ხარკი ეკისრა. კა­ხე­თის მოსახლ. ბრძო­ლას ოსმალებისა და ლეკების წინააღმდეგ სა­თა­ვე­ში ჩაუდგა თეიმურაზ II. ეს მოძრაობა ირანის სარდალმა ნადირმა (თამაზ I ყული-ხანი) ქართლ-კახეთიდან ოსმალების გასაძევებლად გამოიყენა (1735), ხოლო თეიმურაზ II დააკავა და კახე­თის მმართველად მისი ძმისწული, გამაჰმადიანებული ალექსანდრე ბატონი­შვი­ლი (დავითის ძე), დანიშნა. მალე თეიმურაზ II-მ თავი დააღწია ირანელთა ტყვე­ობას და აჯანყებას ჩაუდგა სა­თა­ვეში. 1736 იგი ირანის დამსჯელი ჯარის სარდალმა, სეფი-ხანმა ვერაგულად დაატყვევა და ისპაანში გაგზავნა. ირანის შაჰმა ნადირმა თეიმურაზი კა­ხე­თის მმართველად დააბრუნა (1738), ხოლო ინდოეთში სალაშქროდ მისი ძე ერეკ­ლე (შემდეგში ერეკ­ლე II) იახლა. ნადირ-შაჰი იძულებული გახდა დათმობაზე წასულიყო: 1742 მან კახეთი ხარკისაგან გაათავისუფლა და მხო­ლოდ 500-კაციანი ნოქრის (დაქირავებული ჯარი) გამოყვანა დაევალა. ქვეყანა შედარებით დამშვიდდა, მოსახლეობა მომრავლდა. კა­ხე­თისაკენ მა­სობრივად მიემართებო­დნენ ქართლიდან აყრილი გლეხები. 1743 არაგვისხეველები ბეჟან ერის­თავს აუჯანყდნენ და მოკლეს (იხ. არაგვის საერისთავოს გლეხთა აჯანყება 1742–46). მათ თავიანთ პატრონად თეიმურაზ II მიიწვიეს. ნადირ-შაჰმაც არაგვის საერისთავო კა­ხე­თის მეფეს დაუმტკიცა. 1744 თეიმურაზმა ­ქსნის ხეობაც დაიკავა. თეიმურაზი და ერეკ­ლე აქტიურად დაეხმარნენ ნადირ-შაჰს ოსმალებისა და მათი მომხრე ქარ­თლის თავადების წინააღმდეგ ბრძო­ლა­ში. აჩაბეთის ბრძო­ლა­ში 1744 ერეკ­ლეს მეთაურობით კახელებმა დაამარცხეს ოსმალთა ჯარი, 1744 ივნისში ნადირ-შაჰმა თეიმურაზ II ქარ­თ­ლის, ხოლო ერეკ­ლე II კა­ხე­თის მეფედ დანიშნა.

მე-3 პერიოდი კ. ს-ს ისტორიაში არის ქარ­თლისა და კა­ხე­თის ფაქტობრივი გაერთიანების დასაწყისი. ქართლ-კა­ხე­თის ტახტზე ქრისტ. წესით ასული მამა-­შვილი ერთობლივად მოქმედებდა როგორც საშინაო, ისე საგარეო ასპარეზზე. 1746 ერეკ­ლე II-ს მოუხდა ქსნის, არაგვის და თრუსოს ხეობის მთიელების აჯანყების ჩახშობა. 1747 ქართლი და კა­ხეთი აუჯანყდა ნადირ-შაჰს. სა­ქარ­თველოს მაგალითით აჯანყდნენ კავკ. სხვა ქვეყნებიც, შემდეგ კი – მთელი ირანიც. იმავე წელს ნადირ-შაჰი შეთქმულებმა მოკლეს და ირანი გაუთავებელმა არეულობამ მოიცვა. თეიმურაზის ირანში ყოფნის დროს ერეკ­ლე II-მ დაამარცხა ქარ­თლის ტახტის პრეტენდენტი აბდულა-ბეგი. თეიმურაზის დაბრუნების შემდეგ მამა-­შვი­ლი წარმატებით იბრძოდა ამიერკავ­კასიაში ჰეგემონობისათვის და ზედიზედ დაამარცხეს კავკასიაში გაბატონების მოსურნე ყიზილბაში ხანები (მაჰმად-ხანი, 1749; ფანა-ხანი, 1750). ამ გამარჯვებების შედეგად ქართლ-კახეთს დამორჩილდნენ ერევნის, ნახჭევანისა და განჯის სახანოები. დღის წესრიგში დადგა აღმ. კა­ხე­თის (ჭარ-ბელაქნისა და კაკ-ენისელის) დაბრუნების საკითხი. 1750 ერეკ­ლე II-მ დაამარცხა პირაქეთა და დაღ. ლეკთა გაერთ. ჯარი, 1751 კი ქართლკა­ხე­თის ჯარი ქვეშევრდომ ხანთა დამხმარე ჯარებთან ერთად ჭარში შევიდა, მაგრამ ერეკ­ლეთეიმურაზის ჯარი და­მარ­ცხდა (იხ. აგრის ბრძო­ლა 1751), რადგან მათ წინააღმდეგ გამოვიდა შაქის ხანი აჯი-ჩალაბი, თანაც ქართლკა­ხე­ლებს მაჰმადიანმა ხანებმა უღალატეს. 1752 ერეკ­ლემ და თეიმურაზმა განჯის ბრძო­ლა­ში ისევ მაჰმადიანი ხანების ღალატის გამო მეორედ განიცადეს მარცხი აჯი-ჩალაბთან, თუმცა მამა-შვილმა ენერგიული ღონისძიებების შედეგად სა­ბო­ლოოდ დაამარცხა იგი. აღმ. კა­ხე­თის შემოერთება მაინც ვერ მოხერხდა. 1752 ერეკლემ და თეიმურაზმა რუსეთში ელჩობა გაგზავნეს ათანასე თბილელისა და ს. მაყა­შვი­ლის მეთაურობით. ეს ელჩობაც უშედეგოდ დამთავრდა. ქართლ-კა­ხე­თის პოლიტ. მდგომარეობის გართულებით ისარგებლეს დაღ. ფეოდალებმა და წვრილ-წვრილ შემოსევებთან ერთად 2 დიდი ლაშქრობაც მოაწყვეს (მჭადიჯვრის ბრძო­ლა, 1754; ყვარლის ალყა, 1755), მაგრამ ისინი ერეკ­ლემ ორივეჯერ სასტიკად დაამარცხა. ლეკიანობის აღსაკვეთად ქართლ-კა­ხე­თის სამეფო კარი არაერთ ღონისძიებას სახავდა, მაგრამ მხო­ლოდ საკუთარი ძალებით მდგომარეობის გამოსწორება შეუძლებელი იყო. 1760 თეიმურაზ II პეტერბურგს გაემგზავრა დახმარების სათხოვნელად, მაგრამ რუსეთი მაშინ პრუსიასთან ომში იყო ჩაბმული და ქარ­თველ­თა თხოვნის დაკმაყოფილება არ შეეძლო.

თეიმურაზ II-ის პეტერბურგში გარდაცვალების (1762) შემდეგ ერეკ­ლე II-მ თავი ქართლ-კა­ხე­თის მეფედ გამოაცხადა. 1762 ქართლი და კახეთი ერთ სამეფოდ გაერთიანდა.

ლიტ.: ა ბ ა შ ი ძ ე  ზ., ბ ა ხ ტ ა ძ ე  მ., ჯ ა ­ნ ე ­ლ ი ­ძ ე  ო., სა­ქარ­თვე­ლო და ქართვე­ლე­ბი, თბ., 2015; ა ს ა თ ი ა ნ ი  ნ., ბახტრიონის გმირული ეპოპეის 300 წლისთავის გამო, «მნათობი», 1959, №8; მ ი ს ი ვ ე, საადგილმამულო ურთი­ერ­თო­ბისა და სათავადოების არსებობის საკითხისათვის XVI–XVIII სს. კა­ხე­თის სამეფოში, «თსუ შრომები», 1959, ტ. 77; მ ი ს ი ვ ე, ფეოდალური სა­ქარ­თვე­ლოს პოლიტიკური დაშლის ისტორიიდან (კა­ხე­თის სამეფოს წარმო­ქმნის საკი­თხისათვის), იქვე, 1963, ტ. 78; ბ ე რ ძ ე ნ ი ­შ ვ ი ­ლ ი  ნ., აღმოსავლეთ კა­ხე­თის წარსულიდან, წგ.: სა­ქართვე­ლოს ისტორიის საკითხები, წგ. 3, თბ., 1966; მ ი ს ი ვ ე, რუსეთ-სა­ქართვე­ლოს ურ­თი­ერ­თო­ბის ისტორიიდან XVI–XVII საუკუნეთა მიჯნაზე, იქვე, წგ. 4, თბ., 1967; მ ი ს ი ვ ე, სა­ქარ­თველოს ისტორიის საკითხები, ტ. 6, თბ., 1973; პ ა პ უ ა ­შ ვ ი ­ლ ი  თ., ჭარ-ბელაქანი, თბ., 1972; სა­ქარ­თვე­ლოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. 4, თბ., 1973; ტ ყ ა ვ ა ­შ ვ ი ­ლ ი  მ., კა­ხე­თის სამეფოს ურთიერთობა საშამხლოსთან და „ფიცის წიგნი", «კლიო», 2007, № 27; ცინცაძე ი., ძიებანი რუსეთ-სა­ქარ­თვე­ლოს ურ­თი­ერთო­ბის ისტორიიდან (X–XVI სს.), თბ., 1956; ჯ ა ვ ა ხ ი ­შ ვ ი ­ლ ი  ივ., ქართველი ერის ისტორია, წგ. 4, თბ., 1967.

ნ. ასათიანი