მთვარე

მთვარე, დედამიწის ერთადერთი ბუნებრივი თანამგზავრი და მისი უახლოესი ციური სხეული. ასტრონ. ნიშანია (D). მ. დედამიწას გარს უვლის რთულ ორბიტაზე, რ-იც შეიძლება ჩაითვალოს ელიფსად. ორბიტაზე მ-ის მოძრაობის სიჩქარეა ≈1 კმ/წმ. მისი დაშორება დედამიწიდან იცვლება 356400 - 406700 კმ ფარგლებში. დედამიწის ირგვლივ მ-ის გარშემოვლის პერიოდი ეტოლება 27,32166 დღ-ღ-ს. მ. ბრუნავს საკუთარი ღერძის გარშემო იმავე მიმართულებით, რა მიმართულებითაც მოძრაობს მზის სისტემის სხვა მრავალი სხეული; ბრუნვის პერიოდი ზუსტად უტოლდება დედამიწის გარშემოვლის პერიოდს, ამიტომ მ. ძირითადად ერთი მხრითაა მოქცეული დედამიწისაკენ.

მ. ცივი სხეულია. იგი ანათებს მზის სხივების არეკვლით. სხვადასხვაგვარ ფიგურებს, რ-ებადაც წარმოგვიდგება ცაზე მ. სხვადასხვა დღეს, ეწოდება მთავრის ფაზები. დედამიწის ირგვლივ ორბიტაზე გარემოქცევისას მ. შედის დედამიწის ჩრდილში და თანდათან დროებით უჩინარდება. ამ ასტრონომიულ მოვლენას მ-ის დაბნელება ეწოდება, რ-ის ხელშემწყობი მომენტი წელიწადში 2-ჯერ ან 3-ჯერ დგება და პერიოდულად მეორდება. ცის მექანიკის კანონების საფუძველზე შესაძლებელია დაბნელებათა მომენტების წინასწარ დიდი სიზუსტით გამოთვლა.

მ. ფორმით უახლოვდება სფეროს (რადიუსი 1738 კმ), მასა არის 7.35•1025 გ (დედამიწის მასაზე 81,3-ჯერ ნაკლები), საშ. სიმკვრივე კი - 3.34 გ/სმ³ (დედამიწის სიმკვრივის 0,6). სიმძიმის ძალის აჩქარება მ-ის ზედაპირზე 6-ჯერ ნაკლებია, ვიდრე დედამიწაზე. მიზიდულობის ძალის სიმცირის გამო მ-ს არ შეუძლია ატმოსფეროსა და თავისუფალ მდგომარეობაში მყოფი წყლის შენარჩუნება.

მ-ის ზედაპირი ირეკლავს მზის სხივების მხოლოდ 7,3%-ს. დღისით მისი ზედაპირის ტემპ-რა 1100ჩ-ს აღწევს, ღამით კი ეცემა - 1200ჩ-მდე.

მ-ზე გვხვდება სხვადასხვა ზომისა და ფორმის ლაქები, ანუ "ზღვები" და მრავალრიცხოვანი რგოლისებრი მთები, რ-ებსაც ცირკებსა და კრატერებს უწოდებენ. ლაქებს უჭირავს მ-ის ხილული ზედაპირის 40%. მ-ის უკანა მხარის სურათებმა გვიჩვენა, რომ უხილავი ნახევარსფერო განსხვავდება ხილულისაგან კრატერთა სიმრავლითა და ზღვების ნაკლებობით.

XX ს. 50-იანი წლების ბოლოდან მ-ის კვლევა დაიწყო საბჭ. და ამერ. კოსმოსური ხომალდების მეშვეობით. 1959 საბჭ. კოსმოსურმა ხომალდმა ,,ლუნა-3-მა პირველად გადაიღო მ-ის უკანა მხარის სურათი, ხოლო 1966 ,"ლუნა-9" პირველი დაჯდა რბილად მთვარეზე. 1969 წ. 21 ივლ. ხომალდ "აპოლონ-11-ით" მ-ზე პირველნი გადასხდნენ ამერიკელი კოსმონავტები. ამერიკულმა და საბჭ. ხომალდებმა დედამიწაზე ჩამოიტანეს მ-ის 400 კგ-ზე მეტი ქანი. ანალიზის შედეგად დადგინდა, რომ ეს გრუნტი შედგება დედამიწის ქანების მსგავსი ქანებისაგან (ბაზალტი ზღვებზე, ანორთოზიტი მატერიკებზე და სხვ.) გრუნტი აგრეთვე შეიცავს მცირე რაოდენობით წყალს, კალიუმს, ნატრიუმსა და სხვ. ჭარბად - ტიტანსა და რკინას. დედამიწის მსგავსად მ-ის ასაკი განისაზღვრება დაახლოებით 4,5 მლრდ. წლით. მისი წარმოშობის შესახებ არსებობს სამი ჰიპოთეზა: 1. მ. დედამიწას მოსწყდა მათი განვითარების ადრეულ პერიოდში; 2. იგი დედამიწასთან ერთად ჩამოყალიბდა წვრილ ნაწილაკთა დიდი გროვის შეერთებისა და შემკვრივების შედეგად. 3. მ. მცირე ცთომილია, რ-იც მიიტაცა დედამიწამ. მ-ს საგრძნობი მაგნიტური ველი არ გააჩნია და მასზე სიცოცხლის არსებობის არავითარი კვალი არაა ნაპოვნი.

საქართველოში მ-ის კვლევა დაიწყო აბასთუმნის ასტროფიზიკურ ობსერვატორიაში (ააო; ახლანდ. ე. ხარაძის ეროვნ. ასტროფიზიკური ობსერვატორია) ვ. ჯაფიაშვილმა რ-იც XX ს. 50-იანი წლებიდან ხელმძღვანელობდა ამ კვლევებს მიღებული დაკვირვებითი მასალის საფუძველზე 1957 გამოაქვეყნა მონოგრაფია. მასში მოცემული იყო მ-ის მრავალი ობიექტის მაღალი სიზუსტით შესრულებული დაკვირვებების შედეგები, მ. შ. ყველაზე მნიშვნელოვანი იყო ბ. ლიოს (საფრანგეთი) მიერ შენიშნული ეფექტის (სინათლის პოლარიზაციის სიბრტყის შემობრუნება 900-ით მ-ის ფაზების გარკვეული კუთხეების დიაპაზონში) დადასტურება. მანვე პირველმა შენიშნა, რომ მ-ის ფიზიკურად და მორფოლოგიურად განსხვავებული ობიექტები სხვადასხვანაირად ახდენენ მათი ზედაპირებიდან არეკლილი სინათლის პოლარიზებას, კერძოდ, მთები - ნაკლებად და ზღვები - მეტად.

1961 ააო-ის თანამშრომლებმა ლ. ქსანფომალიტიმ და ა. მაიერმა შექმნეს და დააპატენტეს „ავტომატური ელექტროპოლარიმეტრი“, ხოლო 1966 - ,,ავტომატური პოლარიმეტრი ЭЭП-66“. ეს ხელსაწყოები წარმატებულად გამოიყენებოდა მ-ზე, პლანეტებსა და ვარსკვლავებზე დასაკვირვებლად. 60-იანი წლების ბოლოს ააო-ში შეიქმნა სრულიად ახალი ხელსაწყო _ „ელექტროპოლაროვიზორი“ (ვ. ჯაფიაშვილი, ა. კოროლი, ა. მაიერი), რ-ითაც ჩატარდა დაკვირვებების სერია (1971-75) მთვარის 46 ფაზაზე. შერჩეული 21 ფაზიდან მსოფლიოში პირველად შეადგინეს „მთვარის პოლარიმეტრიული ატლასი“ (გამოიცა 1982; 1984 მიენიჭა სსრკ მეცნ. აკად. ფ. ბრედიხინის სახ. პრემია). 1974 ა. კოროლმა და ა. მაიერმა შექმნეს „ავტომატური სკანირებადი ელექტროპოლარიმეტრი АСЭП-74“, რ-იც იმ დროისთვის ყველაზე ზუსტი ხელსაწყო იყო (ცდომილება პოლარიზაციის ხარისხის გაზომვაში იყო 0,1-0,2%). ო. კვარაცხელიამ 1976-85 ამ პოლარიმეტრით შეისწავლა მ-ის 100 უბნის პოლარიზაცია ფაზის კუთხის სხვადასხვა მნიშვნელობისათვის და ააგო ამ უბნების დეტალური ფაზურ-პოლარიზაციული მრუდები, რ-თა ანალიზმა შეცვალა და დააზუსტა მთვარის პოლარიზაციის მრავალი ადრე არსებული მონაცემი.

ააო-ში პოლარიზაციული მეთოდით გამოიკვლიეს ცხრავე კოსმოსური ხომალდის დაჯდომის ადგილები მ-ზე, ხოლო 1981-82 ო. კვარაცხელიამ (იმავე მეთოდით) შეისწავლა ამ ხომალდების მიერ ჩამოტანილი გრუნტის 21 ფრაქცია. მიღებულმა შედეგებმა უარყო მოსაზრება (ა. დოლფუსი, ი. გიკი, 1986) მ-ის ზედაპირსა და ჩამოტანილი გრუნტის პოლარიზაციული თვისებების მსგავსების შესახებ. ეს განსხვავება ო. კვარაცხელიამ და მისმა თანამშრომლებმა ახსნეს გრუნტის ფიზიკურ და სტრუქტურულ მახასიათებლებს შორის განსხვავებით მ-ზე და ლაბორატორიაში (1987). 2004 ააო-ში დამზადდა ფოტომეტრ-პოლარიმეტრი (ო. კვარაცხელია, ვ. კახიანი, ა. მაიერი), რ-ითაც 2005-ში დაიწყო დაკვირვებები და ახლაც გრძელდება. წლების განმავლობაში მომზადდა პოლარიზაციული რუკები მ-ის მთელი ზედაპირისთვის.

2018 საერთაშ. ასტრონომიულმა კავშირმა მ-ის ერთ-ერთ კრატერს საქართველოში მთვარის თანამედროვე მეთოდებით კვლევის ფუძემდებლის, ვ. ჯაფიაშვილის სახელი უწოდა.

ლიტ.: Джапиашвили В., Исследование поляризационных свойств образований лунной поверхности, Тб, 1957; Кварацхелия О., Спектрополяриметрия лунной поверхности и образцов лунного грунта, Тб.,1988., Heiken G., Vaniman D., French B., Lunar Sourcebook, A User's Guide to the Moon, Cambridge, 1991.

ო. კვარაცხელია